مسجد و كاركردهاي اقتصادي آن

با هدايت و مديريت پيامبر اكرم (ص) و پس از ساخت اولين مسجد، كاركردهاي اقتصادي اين مكان مقدس با هدف خدمات اقتصادي به مسلمانان نمودار شد.

از صدر اسلام،‌ پخش كمك هاي مالي ميان مسلمانان، گفتگو براي تبادل و خريد بين بازرگانان پس از انجام اعمال عبادي و نگهداري ثروت امت و بيت المال از جمله خدمات اقتصادي مساجد نبوي به عنوان مراكز ارائه خدمات اجتماعي بود.

البته كاركرد اقتصادي مسجد به صورت غير مستقيم بود و بيشتر از طريق موعظه ، نصيحت ، بيان احكام خريد و فروش صورت مي گرفت . هم چنين تاكيدات رسول مكرم اسلام و ائمه معصومين مبني بر رعايت انصاف و عدالت در انجام عقود و معاملات و انجام كار اقتصادي با هدف رضاي خدا و رفع نياز هاي مسلمانان، نه در نظر گرفتن انگيزه و امتياز مادي و سود فراوان ، زمينه هايي براي ايجاد فضاي رقابتي سالم در امور اقتصادي به شمار مي رفت.

كاركردهاي اقتصادي مسجد

مسجد نبوي مكاني بود براي توزيع اموال عمومي مانند تقسيم غنايم جنگي در بين مسلمانان .

در صحيح بخارى آمده است: مالى را از بحرين براى رسول‏خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزيع کنيد. و اين بيشترين مالى بود که در اين مدت براى پيامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسول‏خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. در کنار آن مال نشست و هيچ کس نبود مگر اينکه پيامبر(ص) چيزى از آن مال را به او بخشيد.

روزي ، پيامبر اکرم(ص) مشغول خواندن نماز جمعه بود. کاروانى به مدينه آمد و طبل و دهلش را براى جمع شدن مردم به صدا درآورد، مردم به خاطر وابستگى اقتصادى که به چنين کاروان هايى داشتند از پاى خطبه پيامبر برخاستند و به سوى کاروان رفتند و بيش از ده نفر همراه آن حضرت نماندند که خداى تعالى‏ آنان را به خاطر اين عمل توبيخ کرده و مورد مذمت قرار داد . شأن نزول آيات مربوط به جمعه در سوره جمعه در همين ارتباط بوده است.

- حضور تجار و بازرگانان در مسجد

در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اينکه وارد شهرها مى‏شدند به مساجد مراجعه مى‏کردند. (با توجه به نقش محوريت مساجد)

حضور اين تجّار و بازرگانان در مسجد نشان از ورود کالاهاى جديدى داشت که به محض اتمام نماز، خريداران کالا وارد گفتگو و مذاکره براى خريد و فروش يا مبادله مى‏شدند.

اگر چه مستقيماً خريد و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نيايش بود، بازديد و گفتگو براى تبادل و خريد بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت.

نكته قابل توجه اين كه خدمات بين مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. يعنى همچنانکه مسجد در امر اقتصادى به کمک تجار و بازرگانان مي شتافت، بازرگانان نيز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسير حرکت كاروان هاي تجاري و ديگر سرزمين‏هاى دور دست داشتند.

اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در يک محل چند بار فرود مى‏آمدند، در آنجا مسجدى مى‏ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چيزى نمى‏گذشت که مردم محل به اين مسجد روى مى‏آوردند و به اسلام مى‏گرويدند. راه هاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسيا بود، چنانکه در آفريقا نيز راه آشنايي مردم با اسلام همينطور بود.

- نگهداري بيت المال در مسجد

بيت‏ المال در مسجد نگهدارى مي شد و تنظيم قراردادها در مسجد انجام مى‏گرفت.

خزانه يا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‏شد تا از همه جهت در معرض ديد باشد و کاملاً محافظت شود.

علاوه بر بيت‏المال مسلمانان، اهالى محل يا شهر، اشياى قيمتى خود را به آنجا مى‏سپردند.

تجار و بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى‏کشيد، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى‏گذاشتند و پس از بازگشت پس مى‏گرفتند.

ناصرخسرو ، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظيم سندها بود و اين کارها را از
فعاليت هاى پررونق مسجد در عمر خود ذکر کرد.

- پخش کمک هاى مالى ميان مسلمانان

از ديگر خدماتى که در زمينه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت مى‏گرفت، پخش کمک هاى مالى ميان مسلمانان بود.

در آن زمان هرگاه مالى از ناحيه‏اى به مدينه مى‏رسيد آن را به مسجد پيامبر(ص) مى‏آوردند و طبق نظر آن حضرت ميان مردم تقسيم مى‏شد. اين دستورات و قوانين فراگير اسلام در شکل‏گيرى اجتماعى سياسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن‏ها، بيشتر فعاليت‏هاى شهرهاى اسلامى بر مدار يک مسجد با موقعيت مرکزى انجام مى‏گرفت و مساجد به ويژه مسجد جامع، به شهرهاى اسلامى چهره‏اى کاملاً خاص مى‏بخشيد، اين نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محله‏هايش) همواره منشأ تحرک‏هاى اجتماعى، سياسى و اقتصادى در اسلام و نيز روابط نزديک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.

- تشكيل صندوق قرض الحسنه در مسجد

از ديگر کارکردهاي اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و هميارى مردم ، در راستاي کمک اقتصادى به اقشار كم در آمد، انجام مى‏گيرد، تشکيل صندوق قرض‏الحسنه است.

ارائه خدمات مالي اعم از حفظ سپرده‏هاى مردم و واگذارى وام بدون بهره از طريق شوراى صندوق قرض‏الحسنه انجام مي پذيرد.

اين سنت حسنه قرون متمادى است که بين مؤمنين نمازگزار مساجد انجام مى‏شود.

با توجه به تأکيدات فراوان آيات و روايات درباره منع انجام معاملات ربوي ، تشکيل صندوق هاى قرض‏الحسنه از بهترين روش هاى اقتصادى براى رفع احتياجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اوليه تشکيل اين نوع صندوق هاى خيريه و قرض‏الحسنه ، مساجد بوده‏اند.

- امور عام المنفعه با محوريت مسجد

تشکيل برخي فروشگاه ها و تعاونى‏هاى مصرف محله نيز توسط هيئت امناء مساجد براي رفع نيازهاى ضرورى جمعيت، حوالى مسجد انجام مى‏شود.

نوع ديگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مى‏گيرد و بيشتر جنبه خيرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نيازمندان ، خريد جهيزيه براى خانواده‏هاى کم درآمد و فقير ، پيدا کردن کار براى بيکاران و نيز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى توليدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خيرخواهانه و فى سبيل‏الله مي باشد.

در ادوار گذشته، مساجد در مرکز شهر و بازار در کنار آن ايجاد مى‏شد، اکثر مساجد داراى حجره‏ها و مغازه هايي بوده‏اند که درآمد حاصل از اجاره يا تجارت آنان براى مسجد هزينه مى‏شد، اين درآمدها بخشى از فعاليت‏هاى اقتصادى مسجد را تشکيل مى‏داد که در راه کارهاى عام‏المنفعه يا تعمير ، نگهدارى و توسعه مساجد يا در امر کمک به ابن‏سبيل و فقيران و مستمندان هزينه مى‏شد.

- بيان احكام و پاسخگويي به سوالات اقتصادي در مسجد

برگزاري جلسات وعظ ، خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد پيرامون رعايت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى از جمله نقش هاي غيز مستقيم مساجد است.

با توجه به اينکه مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوريت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است و هنگام نماز ، مسجد محل مراجعه بازاريان، کسبه و اصناف اطراف بازار است، امام جماعت نيز در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعاليت‏هاى اقتصادى فعال هستند، به رعايت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى با نقل آيات، روايت و احاديث ، مخاطبين را به رعايت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت مى‏کند که اين موعظه و سخنرانى ائمه جماعت در مسجد تأثيرى عميق در نمازگزاران ايجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقى و براى رعايت مسائل شرعى ، موظف و مكلف به انجام فعاليت سالم اقتصادى مى‏شوند.

- اهميت وقف

يكي از راه هاى تأمين هزينه مساجد، وقف است. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمين، مغازه يا کارگاه‏هاى توليدى هستند که توسط مؤمنين و با هدف توسعه و ترويج فرهنگ اسلامى وقف مى‏شود و درآمد حاصل از اين زمين ها ، صرف امور خيريه و ام المنفعه يا هزينه هاي جاري مساجد مي شود.

در كشور عزيزمان ايران نيز ، همواره مساجد پايگاه هاي اصلي شكل گيري نهضت و انقلاب اسلامي و بيداري و آگاهي مردم مؤمن و خداجو بوده است.

امت اسلامي تحت رهبري امام خميني (ره) كه مي فرمود: مسجد سنگر است ، مساجد را تبديل به مكاني براي آشنايي بيشتر با اوضاع و احوال سياسي ، اجتماعي و فرهنگي كردند و نقش سخنراني هاي روشنگرانه و افشا كننده ائمه جماعات و وعاظ در پيروزي انقلاب اسلامي بر كسي پوشيده نيست.

پس از آن نيز در هشت سال دفاع مقدس ، مساجد ضمن پرداختن به امور عبادي، تبديل به مكاني شد براي پشتيباني از جبهه ها ، تشكيل پايگاه هاي بسيج ، عضوگيري و آموزش بسيجيان و اعزام آن ها به جبهه هاي جنگ حق عليه باطل ، هم چنين اموري مانند بسته بندي خوراك، خشكبار و پوشاك وجود داشت كه اكثراً بانوان نقش اصلي و اساسي را در اين زمينه ايفا مي كردند.

امروزه نيز تمامي كاركردهاي اقتصادي مسجد با پيشرفت روز افزون مواجه است و فعاليت ها و مراسم هاي مختلف با تنوع و رونق بيشتر و با حضور پررنگ نسل جوان در حال انجام است.

اين نوشته را با كلام گهر بار رهبر معظم انقلاب حضرت آيت الله العظمي خامنه اي (مدظله العالي) به پايان مي بريم:

« طبق بينش ما، يادگارهاى اسلامى عزيزند. مى‏شد اسلام به مردم بگويد برويد در زمين صافى بايستيد و نماز بخوانيد و عبادت كنيد، در صورتى كه به عمارت مسجد دستور داده است: «انّما يعمر مساجد اللَّه» آباد كردن مسجد ملاك است و تجسم و تجسد خارجى اين كار مورد نظر اسلام مى‏باشد؛ چون تأثير بسزايى دارد.

خدمت به مسجد، بايد كارى مردمى و همگانى شمرده شود و مسجدها در وقت نماز، سرشار و مالامالِ از انسان هاى ذاكر و ساجد و راكع باشد.»

گردآورنده: صديقه مقدس پور

دوشنبه 28 مرداد 1392 - 13:33

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری