عيد نوروز يك نماد جهاني است

آيين هاي نوروزي در فرهنگ و ادبيات ايران و کشورهاي همسايه

فرهنگ و آيين هاي نوروزي که تبلور آن در عيد نوروز و همزمان با جشن هاي سال نو شمسي است، يکي از جشن هاي مهم در بين ايرانيان محسوب مي شود. اين جشن ها که با آغاز فصل بهار و بيداري طبيعت آغاز مي‌شود همان حرکتي است که از يک فرهنگ ملي سرچشمه گرفته و در حال تبديل شدن به يک «نماد جهاني» است. اين مسئله تا آنجا اهميت دارد که سازمان ملل براي ثبت عيد نوروز به عنوان يک روز جهاني آن را به نظر سنجي گذاشت. آيين هاي نورزوي امروزه در بين تمامي‌‌اقوام مختلف برگزار مي‌شود و اين جشن ها در هر نقطه و منطقه اي از زمين با ديگر نقاط متفاوت است و در صورتي که مراسمي‌‌حرکت خود را از يک قالب ملي و منطقه اي آغاز و به يک نماد بين المللي تبديل شود مي‌توان دليل آن را وجود ارزش هاي مشترک انساني در آن دانست که منعکس کننده فطرت انسان ها و تمايل آنها در کنار هم زيستن و صلح است.

***

منشاء و زمان پيدايش نوروز به درستي معلوم نيست، اما اين جشن قدمتي سه هزار ساله دارد و قديمي‌ترين آيين ملي در جهان به شمار مي‌رود. در برخي از متون کهن ايران از جمله شاهنامه فردوسي و تاريخ طبري، جمشيد و در برخي ديگر از متون کيومرث به‌ عنوان پايه‌گذار نوروز معرفي شده است. ابداع نوروز در شاهنامه به اين صورت روايت شده است که جمشيد در حال گذشتن از آذربايجان دستور داد تا در آنجا براي او تختي بگذارند و خودش با تاجي زرين بر روي تخت نشست. با رسيدن نور خورشيد به تاج زرين او جهان منور شد و مردم شادماني کردند و آن روز را روز نو ناميدند. برخي از روايت هاي تاريخي نيز آغاز نوروز را به بابليان نسبت مي‌دهد. طبق اين روايت ها رواج نوروز در ايران به 538 سال قبل از ميلاد يعني زمان حمله کورش به بابل بازمي‌گردد. همچنين در برخي از روايت ها از زرتشت به‌عنوان بنيانگذار نوروز نام برده شده است. با افزايش محبوبيت عيد نوروز در آسياي ميانه و همچنين با اعلام رسمي‌‌شدن اين مراسم در ترکيه، جهان در آينده نزديک شاهد برگزاري آن در ابعاد وسيع تر خواهد بود.

نوروز در آذربايجان
عيد نوروز در جمهوري آذربايجان همسايه شمالي ايران از اهميت ويژه اي براي مردم اين سرزمين دارد. نوروز به عنوان عيد رسمي‌‌و ملي جمهوري آذربايجان بين مردم ارزش خاصي دارد. پس از استقلال جمهوري آذربايجان در 18 اکتبر 1991 عيد نوروز از خانه‌ها به محله‌ها و سپس به ميادين شهرها گسترش يافت و تبديل به يک آيين و مراسم رسمي‌‌شد.
در سال جاري هيئت دولت آذربايجان، به مناسبت اين عيد 8 روز تعطيل رسمي‌‌اعلام کرد. در جمهوري آذربايجان درباره پيدايش جشن نوروز اسطوره‌ها و افسانه‌هاي گوناگوني نقل شده است. مثلاً در روايتي آمده است سياوش پسر کيکاووس به کشور افراسياب سفر مي‌کند افراسياب از وي به نحو قابل توجهي پذيرايي مي‌کند و حتي دخترش را به عقد وي در مي‌‌آورد و سياوش به ياد سفرش از ديار افراسياب ديوار بخارا را بنا مي‌کند. ولي دشمنان که از اين امر ناخرسند بوده‌اند ميان سياوش و افراسياب را بر هم زده به طوري که افراسياب تصميم به قتل سياوش مي‌گيرد و پس از کشته شدن سياوش دستور مي‌دهد جنازه‌اش را روي کنگره‌هاي ديوار بخارا قرار دهند. زرتشتيان جسد وي را برداشته و در قدمتگاه دروازه شرقي دفن مي‌کنند و مرثيه‌هاي بسياري در وصف سياوش و مرگش سرودند به طوري که اين مرثيه‌ها بين مردم گسترش يافت و در همين سياوش مرثيه‌ها روز دفن سياوش را زرتشتيان نوروز ناميدند.

اهالي آذربايجان بعد از پايان چله کوچک خود را براي استقبال از عيد نوروز آماده مي‌کنند و مردم از آن به عنوان عيد صلح و دوستي و وحدت و يکپارچگي ياد مي‌کنند و طبق آيين‌هاي باستاني، آنهايي که قهر هستند آشتي مي‌کنند و قهر و کينه از ميان برداشته مي‌شود. در آذربايجان بر خلاف ايران مراسم سيزده‌ بدر برگزار نمي‌شود. در آذربايجان رابطه با عيد نوروز جاي مهمي‌‌به اعتقادات و فال‌ها داده مي‌شود به طوري که در شب چهارشنبه سوري دختران نو رسيده در ته دل فالي گرفته و و مخفيانه پشت درنيمه باز به انتظار ايستاده و اگر در اين هنگام حرف خوب و موافقي بشنوند آرزويشان برآورده شده و اگر حرف نامناسبي مي‌شنيدند نيتشان عملي نمي‌گشته است. بنابراين برمبناي آيين عيد مردم از بدگويي و حرف نامناسب دوري مي‌جويند.

نوروز در تاجيکستان
جشن نوروز براي مردم تاجيکستان بويژه بدخشانيان تاجيکستان جشن ملي نياکان است که براي مدت سه روز برگزا مي‌شود. آنها از اين مراسم به عنوان رمز دوستي و زنده شدن کل موجودات ياد مي‌کنند و به نام "خيدير ايام" يعني جشن بزرگ معروف است.

پيش از فرا رسيدن نوروز کودکان تاجيکستان با برگزاري مراسم "گل گرداني" به ديگران پيغام مي‌رسانند. اين مراسم يک هفته قبل از نوروز، يعني در اوائل دهه دوم ماه مارس از سوي گروهي از کودکان که در دست گلهاي سيه گوش، بايچيچک يا نوروزي دارند اجرا مي‌شود. اين کودکان به هر منزل مسکوني نزديک شده و با قرائت شعرهايي فارسي فصل بهار را به صاحبان آن خاندان شادباش مي‌گويند. در پاسخ به تبريکات کودکان، صاحب خانه‌ها به آنها مقداري گندم، نخود، نسک و انواع ديگر محصولات غله يا شيريني اهدا مي‌کنند و کودکان با جمع آوردن عيدي خود اين مواد را به منزل يکي از دوستان مي‌برند و صاحب منزل براي آنها غذاي نوروزي آماده مي‌کند. در نخستين روز نوروز مراسم "جفت براران" صورت مي‌گيرد و به اين دليل از نوروز به عنوان عيد بهار و آغاز کشت و کار براي کشاورزان نام مي‌برند. گل گشت، تفريح در پارکها، خريد، برگزاري مراسم فرهنگي و کشتيهاي محلي از ديگر برنامه‌هاي تاجيکها براي گراميداشت نوروز به شمار مي‌رود. مردم تاجيکستان به ويژه بدخشانيان تاجيک در ايام عيد نوروز خانه تکاني مي‌کنند و به رسم ديرينه قبل از شروع عيد بانوي خانه وقتي که خورشيد به اندازه يک سر نيزه بالا آمد دو جارو را که سرخ رنگ است و در فصل پاييز از کوه جمع آوري کرده‌اند و تا جشن نوروز نگاه داشته‌اند در جلوي خانه راست مي‌‌گذارند. چون رنگ سرخ براي اين مردم رمز نيکي و پيروزي و برکت است. پس از طلوع کامل خورشيد هر خانواده‌اي مي‌‌کوشد هر چه زودتر وسايل خانه را به بيرون آورده و يک پارچه قرمز را بالاي سردر ورودي خانه بياويزد که اين معني همان رمز نيکي و خوشي ايام سال را در داخل خانه مرتب چيده و با باز کردن در و پنجره به نوعي هواي نوروزي و بهاري را که معتقدند حامل برکت و شادي است وارد خانه نمايد.
در اين سرزمين پختن شيريني ويژه و غذاهاي متنوع جزو رسم و رسوم اين ايام است. همچنين برگزاري ديگر تفريحات نيز در اين ايام به شادي آن مي‌‌افزايد و يکي از غذاهاي معروف اين ايام "باج" نام دارد در اين غذا کله پاچه گوسفند را با گندم پخته و ديگران را با آن مهمان مي‌کنند.

نوروز در قزاقستان
مردم قزاقستان نوروز را اعتدال بهاري مي‌‌دانند و بر اين باورند که در اين روز ستاره‌هاي آسماني به نقطه ابتدايي مي‌‌رسند و همه جا تازه مي‌شود و روي زمين شادماني بر قرارمي‌شود.
در شب سال تحويل تا شب قزير صاحبخانه دو عدد شمع در بالاي خانه اش روشن مي‌کند وخانه اش را خانه تکاني کرده و چون مردم قزاق باور بر اين دارند که تميز بودن خانه در آغاز سال نو باعث مي‌شود افراد آن خانه دچار بيماري و بدبختي نشوند. در شب نوروز دختران روستايي قزاق با آخرين گوشت باقيمانده از گوشت اسب که "سوقيم" نام دارد غذايي به نام "اويقي آشار" همراه با آويز مي‌‌پزند و از جوان‌هايي که دوستشان دارند پذيرايي مي‌کنند. آنان نيز در قبال آن به دختران آينه و شانه و عطر هديه مي‌کنند که آن را "سلت اتکيتر" مي‌‌نامند و به معني علاقه آور مي‌‌باشد. در عيد نوروز جوانان يک اسب سرکش را زين کرده و عروسکي که ساخته دست خودشان است با آويز زنگوله‌ اي به گردنش در ساعت سه صبح که ساعتي معين از شب قزير است رها نموده تا از اين طريق مردم را بيدار نمايند. عروسک در حقيقت نمادي از سال نو است که آمدن خود را سوار بر اسب به همه اعلام مي‌کند. همچنين پختن غذايي به نام نوروز گوژه ( آش) که تهيه آن به معني خداحافظ با زمستان و غذاهاي زمستاني است و از هفت نوع ماده غذايي تهيه مي‌شود در اين ايام جزو آيين و رسوم اين سرزمين مي‌‌باشد. نوروز براي قزاق‌ها بسيار مقدس بوده و اگر در اين روز باران يا برف ببارد آن را به فال نيک گرفته و معتقدند سال خوبي پيش رو خواهند داشت. مسابقات معروفي نيز در اين ايام در قزاقستان برگزار مي‌شود که مهمترين آنها "قول توزاق" است که بين گروههاي مرد و زن برگزار مي‌شود. اگر برنده زن‌ها باشند قزاق‌ها معتقدند آن سال خوب و پربرکتي است اگر مردها پيروز شوند آن سال نامساعد خواهد بود. از ديگر مسابقات مي‌توان به کوکپار برداشتن بز از مکاني مشخص توسط سواران، آودار يسپاق، قيزقوو و آلتي باقان اشاره نمود. در عصر نوروز نيز مسابقه آيتيس آغاز مي‌شود که مسابقه شعر و شاعري است.

نوروز در ترکمنستان
در ترکمنستان طبق رسم قديم و جديد، دوبار در سال جشن نو گرفته مي‌شود. يکي از اين جشن‌ها با استناد به تقويم ميلادي که به تائيد سازمان ملل رسيده به عنوان جشن بين المللي (سال نو) شناخته مي‌شود و ديگري برگزاري عيد نوروز به نشانه احياي دوباره آداب و رسوم ديرينه مردم ترکمنستان است. عيد نوروز در ترکمنستان جشن کشاورزاني است که آذوقه مردم را تامين مي‌کنند و به همين دليل کشاورزان دامنه‌هاي کوه "کپت داغ" و کناره‌هاي آمودريا با عظمت خاصي نوروز را جشن مي‌گيرند. به اعتقاد مردم ترکمنستان، زماني که جمشيد به عنوان چهارمين پادشاه پيشداديان بر تخت سلطنت نشست، آن روز را نوروز ناميد.
پس‌ از استقلال‌ کشور ترکمنستان‌ رييس‌ جمهوري‌ اين کشور به‌ منظور احياي‌ رسم‌ ديرين‌ کشور که‌ از نسلهاي‌ پيش‌ وجود داشته‌، سال‌ نو را «نوروز» اعلام‌ نمود. امروز عيد نوروز به‌ عنوان‌ جشن‌ ملي‌ به‌ رسميت‌ شناخته‌ شده است. مردم ترکمنستان عقيده دارند زماني که جمشيد به عنوان چهارمين پادشاه پيشداديان بر تخت سلطنت نشست آن روز را نوروز ناميدند. آنها در اين ايام با پختن غذاهاي معروف نوروزي مانند: نوروز کجه، نوروز بامه، سمني (سمنو) و اجراي بازي‌هاي مختلف توسط جوانان ترکمن حال وهواي ديگري به اين جشن و شادي مي‌‌دهند. در ايام نوروز مسابقات مختلفي در ترکمنستان برگزار مي‌شود که مي‌توان به مسابقات اسب دواني، کشتي، پرش براي گرفتن دستمال از بلندي، و غيره اشاره نمود.

نوروز در قرقيزستان
عيد نوروز در قرقيزستان تنها يک روز آن هم در روز اول يا دوم فروردين ماه است. اگر اسفند 29 روز باشد اول فروردين و اگر 30 روز باشد در روز دوم فروردين برگزار مي‌شود. مراسم جشن اين روز را در شهرها دولت تدارک مي‌بيند و در روستاها بزرگان و ريش سفيدان در برگزاري آن دخالت دارند. در شهرها در ميادين بزرگ و در روستاها در بيابان‌هاي اطراف اين جشن برگزار مي‌شود.
در قرقيزستان در اين روز پختن غذاهاي معروف قرقيزي مثل بش بارماق، مانته برسک، و کاتما مرسوم است که به صورت رايگان بين حاضران در جشن پخش مي‌شود.
در قرقيزستان در اين روز افزون بر جشن برگزاري يک سري مسابقات از قبيل سوارکاري و غيره نيز مرسوم است و به گونه چشم گيري در اين روز مسابقات دنبال مي‌شود و جوايز ارزنده‌اي به نفرات برتر داده مي‌شود.

نوروز در ازبکستان
مردم ازبکستان نيز هرسال اول فروردين را به عنوان عيد نوروز، جشن مي‌گيرند. نوروز در بين ازبک‌ها از خانه تکاني آغاز مي‌گردد. زنان و دختران وسايل خود را از خانه‌ها بيرون آورده و آن را در آفتاب پهن مي‌کنند تا بوي آفتاب نوروزي به خانه و کاشانه آنها دميده و هواي آن را گوارا سازد. بعضا هر طبق، بشقاب و يا کوزه و کاسه شکسته خود را دور افکنده ديگ‌ها را از آب باران فروردين پر مي‌کنند تا باشد که تمام سال رزق خانواده آنها فراوان و پر و پيمان باشد. آنها از شيره گندم نو رسته به طور دسته جمعي و با سرود و ترانه سمنک‌هاي تنوري مي‌پزند. مردم ازبک نوروز را با عبور لک لک‌ها تشخيص مي‌دهند و بعضي‌ها فال پرنده مي‌بينند و پيشگوييها مي‌کنند. در اين روزها دختران قفلها را به اشخاص معتبر و سيراولاد ( داراي فرزند زياد) مي‌دهند که بگشايند تا بختشان گشاده گردد. زنهاي بي فرزند براي حامله شدن بر لب آب روان مي‌نشينند و کلوخ در آب مي‌اندازند و دعا مي‌کنند. جوانان در زمين‌هاي چمن کشتي مي‌گيرند و در بزکشي‌ها شرکت مي‌ورزند.

نوروز در افغانستان
عيد نوروز در افغانستان از دير زمان مرسوم بوده است. نوروز در بلخ و مرکز آن مزار شريف هنوز به همان شکل و شکوه پيشين برگزار مي‌شود. در روزهاي اول سال همه دشت‌هاي بلخ و ديوار و پشت بام‌هاي گلي آن پر از گل سرخ مي‌شود. در اولين روز عيد نوروز بيرق سخي که منسوب به امير المومنين (ع) مي‌باشد در مزار شريف و در سخي کابل بر افراشته مي‌شود. "علم" امام علي با مراسم خاص و با شکوهي برافراشته مي‌شود. با افراشته شدن آن جشن نوروز نيز رسماً آغاز مي‌شود و تا 40 شبانه روز ادامه مي‌‌يابد و در اين مدت نيازمندان و بيماران براي شفا در پاي اين علم مقدس به چله مي‌‌نشينند. گفته شده بسياري از بيماران لاعلاج در زير همين علم شفا يافته اند. مردم اين سرزمين بر اين باورند که اگر بر افراشته شدن علم به آرامي‌‌و بدون لرزش و توقف از زمين بلند شود سالي که در پيش است نيکو و ميمون است. از آئين و رسم نوروزي در سرزمين بلخ مي‌توان انجام مسابقات بزکشي، شتر جنگي، شتر سواري، قوچ جنگي و کشتي خاص اين منطقه اشاره نمود. در افغانستان نوروز همزمان با آغاز کار و تلاش است. مدارس در افغانستان با فرا رسيدن فصل بهار آغاز مي‌شود و دانش آموز و دانشجويان پس از تعطيلات زمستاني دوباره به سر کلاس مي‌روند.

نوروز در پاکستان
در پاکستان نوروز را "عالم افروز" يعني روز تازه رسيده که با ورود خود جهان را روشن و درخشان مي‌کند مي‌‌نامند. در اين کشور گروه‌ها و دسته‌هاي مختلف ديني و اجتماعي در صفحات اول تقويم‌هاي خود به تفسير و توضيح نوروز و ارزش و اهميت آن مي‌‌پردازند و اين تقويم را در پاکستان (جنتري) مي‌‌نامند. در ايام نوروز مردم از گفتار نامناسب پرهيز نموده و با نوازش يکديگر با احترام و اخلاص از همديگر نام مي‌‌برند. همچنين سرودن اشعار نوروزي به زبان‌هاي اردو، دري و عربي در اين ايام مرسوم است که بيشتر در قالب قصيده و غزل بيان مي‌شود.
پاکستاني‌ها بر اين باورند که مقصد نوروز، اميدواري و در امن و صلح و آشتي نگهداشتن جهان اسلام و عالم انسانيت است تا آنجا که آزادي و آزادگي، خوشبختي و کاميابي، محبت و دوستي و برادري و برابري همچون بوي خوش گلهاي بهاري در دل و جان مردمان جايگزين مي‌گردد.

نوروز در ترکيه
مردم عثماني که ترکيه امروز بخشي از آن امپراطوري بشمار مي‌رود عيد نوروز را به عنوان يکي از معدود ايام جشن مي‌گرفتند. در اين روز حکيم باشي معجون مخصوصي که (نوروزيه) ناميده مي‌‌شد جهت پادشاهان و درباريان تهيه مي‌‌نمود که گفته شده است اين معجون از چهل نوع ماده مخصوص تهيه مي‌‌شده که شفابخش بسياري از بيماري‌ها و دردها بوده و باعث افزايش قدرت بدني مي‌‌شده است. مردم اين سرزمين نوروز را آغاز بهار طبيعت و شروع تجديد حيات و طراوت در جهان و برخي روز مقدس در کنار شب قدر و شب برائت و برخي عامل اتحاد و همبستگي و حتي آن را زادروز امام علي و تعيين ايشان به خلافت و سال روز ازدواج ايشان با حضرت فاطمه زهرا(س) دانسته اند. نوروز تا نخستين سال‌هاي تشکيل جمهوري ترکيه در ميان ترکان اين کشور برگزار مي‌شد، اما بتدريج اين مراسم اهميت پيشين خود را از دست داد، تا مدتها اين جشن در مناطق کردنشين و در پاره‌اي از مناطق شمال رسم و آئين نوروز موجوديت خود را حفظ کرد. اما در چند سال اخير دولت ترکيه با عنايت به سياست همگرايي با کردها علاقمندي خود را به برگزاري اين عيد به صورت ملي اعلام کرده است تا جائيکه وزارت آموزش و پرورش ترکيه در اواسط ژانويه 2005 طي بخشنامهاي به مراکز آموزشي اين کشور، خواهان برگزاري آئين‌هاي ويژه عيد نوروز به عنوان عيد رسمي‌شد. در اساسنامه جديد آموزش‌ و پرورش ترکيه، عيد نوروز به عنوان عيد ملي اين کشور پذيرفته و به مراکز آموزشي ابلاغ شد که از اين پس در روز 21 ماه مارس (اول فروردين) آئين‌هاي فرهنگي و هنري براي بزرگداشت اين عيد برگزار شود. در اين بخشنامه با اشاره به اينکه عيد نوروز در کشورهاي منطقه و آسياي ميانه جشن گرفته مي‌شود، از مسئولان مراکز آموزشي خواسته شده است که عيد نوروز را به عنوان يکي از عيدهاي ملي به دانش‌آموزان معرفي کنند. علاوه بر اين مسئله عيد نوروز در شهرهاي جنوب شرقي ترکيه، مانند دياربکر، شانلي اورفا، ماراش، و مرسين، به صورت باشکوهي برگزار مي‌شود که بيشتر منعکس کننده فولکلر مردم آن نواحي است. از ويژگي‌هاي آن يکي نواختن پر سر و صداي سورنا و دهل و ديگري ايراد سخنراني‌هاي آتشين در کنار کپه‌هاي آتش است. اين آئين‌ها در ميدان‌هاي بزرگ و اصلي شهرها و روستا‌ها برگزار مي‌گردد و جمعيت انبوهي از زن و مرد، در حالي که دست هم را مي‌گيرند، به دور کپه‌هاي آتش به رقص و پايکوبي مي‌پردازند. در خانه‌ها پختن شيريني‌هاي خانگي و غذا‌هاي خاص نوروز از سنت‌هاي ديگر مراسم نوروزي است.

نوروز در عراق
عراق يکي ديگر از کشورهاي منطقه است که عيد نوروز را جشن مي‌گيرد. دولت به مناسبت عيد نوروز پنج روز تعطيل رسمي‌‌اعلام مي‌کند و بيشتر مقام‌هاي عالي کشور بويژه کردها مراسم ويژه نوروز برگزار مي‌کنند. درباره سابقه عيد نوروز در عراق بايد گفت از نخستين روز تاسيس حکومت کنوني عراق، در اين کشور نوروز تعطيل رسمي‌بوده و يکي از اعياد و روزهاي مهم عراق محسوب مي‌شده است. در زمان حکومت صدام حسين با وجود اين که وي دشمني سرسختانه‌اي با آئين‌هاي غير عربي داشت، مراسم عيد نوروز برگزار مي‌شد. با سقوط رژيم بعث و تاسيس نظام جديد و نوپاي فعلي در عراق نوروز اهميت ويژه‌اي در اين کشور پيدا کرد. به گونه‌اي که در نخستين روز بهار که مصادف با اول فرودين سال خورشيدي مي‌شود، مقام‌هاي سياسي اين کشور عيد نوروز را به ملت عراق تبريک مي‌گويند. کردهاي عراق در نوروز رسم دارند که اگر کسي در طول سال عزيزش را از دست داده باشد، در خانه خود مي‌ماند و اقوام و دوستانش براي به اصطلاح ابلاغ جاي خالي عزيز از دست رفته‌اش به ديدن وي مي‌آيند. در ميان کردهاي عراق اقوام ديگري نيز وجود دارند که همانند کردها نوروز را برگزار مي‌کنند.اين قوم ايزدي‌ها يا يزيدي‌ها هستند که عموما در شمال عراق زندگي مي‌کنند.

دوشنبه 28 اسفند 1391 - 15:15

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری