نگاهي به معماري مسجد حاکم

مسجد جامع حاکم مسجدي از دوره فاطميان در قاهره است. اين مسجد، بدين دليل آنكه در دوره فروانروايي«حاكم» بنايش به پايان رسيد، به مسجد حاكم شهرت يافته است.

آن را جامع‌الخطبه، جامع‌الانوار و به سبب نزديکي به دروازه باب‌الفتوح (در قاهره)، مسجدجامع باب‌الفتوح نيز مي نامند. ساخت اين مسجد در 380 به دستور العزيزباللّه آغاز گرديد و او در 381 در مسجد نيمه‌کاره نماز جمعه برپا کرد.

العزيزباللّه پنجمين خليفه از خلفاي فاطمي و هشتمين سلطان از سلطان‌هاي مصر بود. به دستور او، دانشگاه الازهر در قاهره بنيان نهاده شد، همچنين کتابخانه‌اي در قاهره و اسکندريه ساخته شد.

بعد از درگذشت العزيزباللّه، پسرش، «حاکم»، در 393 بناي مسجد را به پايان رسانيد و بعد‌ها منبر کتيبه‌داري با تاريخ 403 به آن افزود و براي تأمين مخارج مسجد، موقوفاتي تعيين کرد.

«حاکم» ششمين خليفه فاطمي در مصر بود. وي در حالي که يازده سال داشت، به خلافت رسيد. او مؤسس دارالحکمه در قاهره بود. وي همچنين با چين روابط دوستانه‌اي برقرار کرد.

مسجد حاکم تا حکومت المستنصر(427 - 487)، که حصار شهر قاهره گسترش يافت، در خارج شهر قرار داشت. در زلزله 702 بخشي از بناي مسجد ويران شد.

ملک ناصر حسن‌بن محمدبن قلاوون در 760 مسجد جامع را بازسازي و زمين ديگري براي آن وقف کرد.

در 1212 فرانسويان از اين مسجد به جاي پادگان استفاده کردند و در 1222 شيخ عمر مکرم، بخشي از مسجد را بازسازي کرد و سال بعد در سمت راست محراب اصلي، محراب ديگري بنا نمود.

مسجد حاکم به شکل مستطيل(با ابعاد تقريبي 120 متر × 113 متر) و داراي صحني مستطيل شکل (به ابعاد 78 متر × 66 متر) است که شبستان و سه رواق در چهار طرف آن قرارگرفته است. بيشتر بنا از آجر است، به جز نماي ورودي و مناره‌ها که از سنگ ساخته شده است.

اين مسجد داراي هفت ورودي است. مدخل اصلي در وسط ضلع شمالي بوده و در هر طرف آن دو ورودي قرار دارد. در هر يک از اضلاع شرقي، غربي و جنوبي مسجد نيز يک در وجود دارد.

مدخل اصلي شش متر از ديوار مسجد جلو‌تر بوده و مزين به طاقچه‌هايي تزييني است. در بخش فوقاني مدخل اصلي کتيبه‌اي به چشم مي خورد که نام سازنده و تاريخ احداث بنا بر روي آن ذکر شده است.

در ابتداي قرن دهم، بقعه‌اي به نام بقعه قرقماس در نزديکي اين مدخل قرار داشته که بعدا از ميان رفته است. در ضلع جنوبي صحن، شبستاني به ابعاد 78 متر × 34 متر قرار دارد که شامل پنج «فرش‌انداز» موازي با ديوار قبله، است.

فرش‌انداز‌ها با پنج رديف ستون از هم جدا شده‌ و راهروي عريضي از مقابل محراب آنها را قطع مي‌کند. محراب مسجد، داراي طاقي نيم دايره و مزين به گچ بري ها، در انتهاي راهرو عريض مياني قرار دارد.

هر يک از رواقهاي شرقي و غربي داراي سه فرش‌انداز عمود بر ديوار قبله است و رواق شمالي، که مقابل شبستان قرار دارد، داراي دو فرش‌انداز موازي با ديوار قبله است.

مسجدحاکم، سه‌ گنبد آجري دارد که يکي‌ در بالاي محراب و دو گنبد در گوشه‌هاي فرش‌انداز قبله قرار دارند. اين گنبد‌ها ابتدا مربع شکل بوده و بعدا به هشت ضلعي تغيير شکل يافته اند.

در دو گوشه ضلع ورودي مسجد، دو منار پر عظمت با بدنه اي از جنس سنگ قرار دارد.

مناره شمالي، با 23 متر ارتفاع، مانند ديگر مناره‌هاي مصر داراي چند بخش است: پايين‌ترين بخش آن استوانه‌اي است که روي بدنه مکعب مستطيل قرار دارد، سپس بخش هشت ضلعي با طاق‌نما و پنجره‌ و سه رديف مقرنس‌کاري به چشم مي خورد و در بالا‌ترين بخش نيز گنبدي خياري شکل جلب نظر مي کند.

مناره غربي نيز، با ارتفاع 24 متر، مثل مکعب مستطيلي است که روي آن مناري به شکل هشت وجهي بيرون آمده است. اين منار داراي چند طبقه بوده و داراي گنبدي مانند منار شمالي است.

کتيبه‌هايي از آيات قرآن به خط کوفي همراه با نقوش گياهي به سبک بيزانسي و سامرا، بر طاق هاي مسجد کار شده است.

در ساخت مسجد حاکم، از برخي ويژگي هاي معماري مساجد غرب جهان اسلام استفاده شده است، از جمله برآمده و عريض ساختن فرش‌انداز روبه‌روي محراب که پيش از آن نيز در جامع دمشق اجرا گرديده بود و الگوبرداري از طرح کلي جامع ابن‌طولون.

برخي ويژگي هاي معماري دوره فاطميان نيز در ساخت اين مسجد مورد توجه بوده است، از جمله ورودي باشکوه آن که پيشتر در مسجد مهديه در تونس ديده شده و ساخت گنبد بالاي محراب و گنبدهايي در زواياي ديوار قبله که در مسجدالازهر اجرا شده است.

منابع:

1-دانشنامه جهان اسلام

2-ويکي پدياي فقه

3-ويکي پدياي فارسي

شنبه 14 بهمن 1391 - 14:2

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری