- موردي يافت نشد
نقد و تحليل
محمدعلي موظف‌رستمي
دلايل كارآمدي و موفقيت مديريت مساجد در كشور سنگاپور
(از ديدگاه خرد و کلان)
چكيده
مسجد يك سازمان ديني و معنوي است كه جايگاه خاص و مرتبت والايي در ميان مسلمانان دارد و نبايد از نقش بسيار ارزنده و تأثيرگذار آن در انسجام‌‌بخشي به اقشار و طبقات مختلف جامعه اسلامي از هر صنف، فرقه، مذهب و نگرش و عقيده غافل شد. اين نقش، در ايجاد وفاق و همدلي بين عامه مردم با هدف هدايت آنان به سوي كمال انساني و گام عملي در جهت قرب به حق، بيش از همه داراي اهميت است. در اين راستا بهره‌گيري از تمام توان، ظرفيت و امكانات در ايجاد يك سازمان منسجم و كارآمد همراه با تشكيلات مديريتي توانمند و كارآمد براي دستيابي به اين اهداف متعالي بسيار حائز اهميت است. در حال حاضر با عنايت به وسعت و گستردگي كشورهاي اسلامي و پراكندگي مسلمانان در جهان، مساجد از منزلت والايي برخوردار هستند و شايسته است كه با نگرش تشكيلاتي نسبت به اداره مساجد اقدام شود. در اين مقاله با هدف شناخت بيشتر نحوه تشكيلات مديريتي مساجد در كشور سنگاپور و الگو گيري از آن سعي شده است ضمن ايجاد زمينه بهره‌مندي از مديريت‌هاي موفق مساجد، از تجربه‌ها و راهكارها و شيوه‌هاي موفق مديريتي آنان استفاده شده و با بومي‌سازي اين روش‌هاي نوين مديريتي گامي عملي و كاربردي در مديريت مساجد كشور برداريم. اگر چه يكي از مشكلات اصلي و مهم كه در حال با آن مواجه هستيم، عدم ارتباط و تعامل اصولي و مستمر بين مديران مساجد كشورهاي اسلامي از طريق هم انديشي و همفكري جهت هم افزايي و ارتقاء سطح كمي و كيفي در جوزه مديريت مساجد مي‌باشد. اگر فضاي ارتباط دوسويه و تعامل منطقي صورت بگيرد، در سايه اين ارتباط شاهد نتايج ارزشمندي از جمله انتقال تجربيات موفق به يكديگر، تبادل آراء و نظرات كارشناسي شده و در نهايت برداشتن گام‌هاي عملي مهم در مسير توسعه و تسريع در روند رشد و تعالي جوامع اسلامي از طريق مديريت كارآمد و موفق در حوزه‌هاي كلان و خرد مساجد خواهيم بود.
واژگان كليدي : سنگاپور - الگو - سازمان مسجد - مديريت مسجد – مسجد.
مقدمه:
مسجد اولين نهاد اجتماعى شكل يافته در زمان صدر اسلام است و لازمه نهاد اجتماعى (نه حكومتى) بهجهت استمرار نقش و وظايف اوليه شكلگيرى آن، اداره و مديريت توسط نهادى مدنى و مردمى است. آنچه مسلم است، درباره نقش ممتاز و ميزان بالاى دخالت مردم در بحث مديريت مساجد اتفاق نظر وجود دارد و جملگى به مديريت مردمى در ساخت و تجهيز و اداره مساجد معتقد مىباشند. آنچه كه در اين ميان جاى بحث و بررسى دارد، چگونگى اعمال مديريت كلان و خرد توسط مردم و نيز ميزان نقش و پشتيبانى دولت اسلامى در تعامل و همكارى با آنان مىباشد.
در هر جامعهاى براى انجام وظايف خاص و رسيدن به اهداف معين سازمان‌هايي شكل مي‌گيرند. اين سازمان‌ها براى انجام مسئوليت خويش، داراى سيستم و كاركرد مخصوص به خود مىباشند. در جامعه اسلامى، هر مسجد يك سازمان منسجم معنوى است و داراى اهداف، كاركردها و شيوه‌هاي مخصوص به خود مىباشد و بايد به شكل صحيح هم در حوزه‌هاي كلان و خرد مديريت شود تا بتواند نقش اصلى خود را به خوبى ايفا نمايد.
نكته شايان ذكر آن است كه با چنين برداشتى، مديريت مسجد تبديل به حوزهاى پيچيده و ظريف مىگردد. چه‌آنكه در اين مؤسسه هم اداره كننده، هم اداره شونده و هم محصول، انسان‌ها هستند. به عبارت روشن‌تر مديريت مسجد با قلمروهاى پيچيده فعاليت‌هاى انسانى سروكار دارد كه اداره امور آن بسيار پيچيده و مستلزم دانش و بينش عميق در ابعاد مختلف مىباشد.
ساير شاخههاى مديريت، عمدتاً از زوايه و چشم‌انداز خاصى مديريت را مدنظر قرار مىدهند؛ نظير مديريت امور آموزشى، مديريت فرهنگى، مديريت نظامى و ساير موارد. مديريت مسجد با تمام اين قلمروها سروكار دارد. به اين دليل مىتوان گفت كه علاوه بر نقش عبادى مسجد، كه البته محورىترين كاركرد مسجد به حساب مىآيد، توجه به قلمروهاى مختلف كه در چارچوب عملكردها و فعاليت‌هاى آن قرار مىگيرد نيز ضرورت دارد.
در اين مقاله تلاش شده است الگوي موفق و كاربردي مديريت مساجد سنگاپور ارائه شود. بدين دليل ابتدا نحوه مديريت و تشكيلات مساجد در چند كشور مختلف اسلامي و غير اسلامي مورد بررسي اجمالي قرار گرفته و بعد از بررسي اوليه، مديريت موفق مساجد در سنگاپور از جنبه‌هاي مختلف به عنوان پايه كار مورد كنكاش دقيق‌تر و عميق‌تر قرار گرفته است.
در اين راستا، ضمن بررسي و تدقيق اين نتيجه حاصل شد كه مساجد كشور سنگاپور از مديريت منسجم و تشكيلات قوي در دو بُعد كلان و خرد برخوردار مي‌باشند و به همين دليل، اين مساجد، مورد تحليل و بررسي دقيق‌تر قرار گرفته و دلايل موفقيت و شيوه‌ها و كاركردهاي آن در اين مقاله مورد تجزيه و تحليل و آناليز قرار خواهد گرفت.
بيان مسأله:
پس از تحقق انقلاب شكوهمند اسلامى ايران، فرصت بسيار ذىقيمت و مناسبى براى توسعه و تعميق فرهنگ دينى كه از لوازم ضرورى و اوليه ايجاد بستر تعامل بين دولت و مردم است در ايران فراهم شد. باتوجه به اقبال عمومى به دين و فراهم شدن اين امكان فوقالعاده براى توسعه فرهنگ دينى اكنون با گذشت سه دهه از انقلاب، آنچنان كه انتظار مىرفت نتوانستيم بين نهادهاى مردمى و دولت در امر ترويج و بسط ارزش‌هاى دينى و مبانى عقيدتى تعامل واقعى ايجاد نمائيم. پىبردن به علل اين مهم به بازنگرى در تمامى ابعاد، روش‌ها، ساختارها و محتواى برنامههاى اجرايى چه در بخش دولتي به عنوان حاكميت جامعه، چه در حوزه فعاليت نهادهاى مردمى نياز دارد. بنابراين لازم است از پژوهش‌هاي عميق و متقن بهره برد تا بتوان از فرصت‌هاى باقيمانده نهايت بهرهبردارى را نمود.
بررسى راهكارهاى عملى و امكانسنجى تحقق و بهبود مؤلفههاى توسعه در تمامى ابعاد بويژه در بعد دينى و عقيدتى مردم برحسب نقش و وظايف تعريف شده همراه با حدود و ثغور معين و بدون تداخل چه دولت در قبال مردم و مردم در قبال دولت، مىتواند گامى نوين در عملى شدن و تحقق نگاه برنامهاى و اصولى به ايجاد و گسترش تعامل بين دولت و مردم باشد.
شايد بتوان اذعان نمود كه مهمترين چالش‌هايي كه در حال حاضر پيشروى ماست و بسيارى از مسايل حاشيهاى كه با آن مواجه هستيم ناشى از همين چالش‌هاست، مىشود، عدم تدوين و كتابت مديريت مساجد در ابعاد كلان، ميانه و خرد، و تنظيم روابط بين دولت و مردم در مديريت مساجد و نيز عدم تهيه سازوكارهاى هدفمند براى گسترش اين روابط مىباشد. با وجود برخوردارى از دولتى دينى و نيز جامعهاى دين مدار هنوز نتوانستهايم آنچنان كه شايسته نظام ماست، ارتباط نزديك و تنگاتنگ بين اين دو ايجاد نمائيم. مسجد به عنوان بستر توسعه فرهنگ دينى، مىتواند از نمادهاى اصلى ايجاد تعامل و همكارى بين دولت اسلامى و مردم باشد. تبيين واقعى جايگاه و نقش مساجد مىتواند ما را در رسيدن به اين مهم يارى نمايد. بديهىترين كارى كه مىتواند در اين ارتباط انجام پذيرد، تعريف و مشخص شدن حدود و ثغور مديريت تشكيلات مساجد مىباشد.
بنابراين با توجه به موفقيت مسلمانان سنگاپور در مديريت مساجد، در اين تحقيق به دنبال پاسخ به اين سوال هستيم که دلايل كارآمدي و موفقيت مديريت تشكيلات مساجد در كشور سنگاپور چيست؟
تعريف مفاهيم:
در اين مقاله از واژههاي كليدي و مفاهيم زير استفاده شده است. به همين‌خاطر جهت تبيين بيشتر اين مفاهيم و كلمات كليدي در اين مقال سعي شده است قبل از ورود به بحث اصلي، به اختصار اين واژه‌گان تشريح گردد:
- سنگاپور: نام كشوري در جنوب شرقي آسيا است كه به شكل جزيره‌اي در جنوب كشور مالزي و شمال كشور اندونزي قرار دارد.
- الگو: الگو به معناي نمونه و مدل مي‌باشد كه غالباً با تأثيرپذيري از آن، مشابه آن را بوجود مي‌آورند. در اين ارتباط ويليام هارمون مؤلف كتاب يك راهنماي ناتمام به سوي آينده مي‌نويسد:« الگو همان روش ابتدائي درك، تفكر، ارزش‌يابي و عمل در كنار تصويري از حقيقت مي‌باشد. الگو به عنوان دركي بي‌چون و چرا و تلويحي به فرهنگ نفوذ كرده و از طريق تجربه مستقيم به جاي آموزش به نسل‌هاي بعدي منتقل ميشود.»[1]
- سازمان مسجد: مسجد يك سازمان منسجم معنوى است و «داراى هدف غايى تقرب انسان‌ها به خداوند و اعتلاى نام الله مىباشد و در اين راستا داراى كاركردهاى مختلف است. تشكيلات و سازمان مسجد يك تشكيلات ادارى، انتفاعى يا تجارى نيست، بلكه سازمانى الهى است كه با مديريت معنوى و نفوذ كلام امام جماعت و با حضور توده مردم سازماندهى مىشود».[2]
- مديريت مسجد: مديريت مسجد عبارت است از: «اداره يك سازمان معنوى از طريق هماهنگ سازى منابع (انسانى و مالى)، جهت تحقق اهداف الهى و معنوى». [3] اين امر مستلزم آن است كه مديريت مسجد با محور قرار دادن بُعد عبادى مسجد، هر فعاليتى را كه تحقق ارزش‌هاى الهى و دينى را تسهيل مىسازد، به انجام رساند.
- مسجد: مسجد به معني سجده گاه و مکان سجده مي‌باشد. واژه مسجد در لغت، اسم مكان ازفعل(سَجَدَ، يَسجُدُ) به معناي «جايگاه سجده ومحل عبادت مي‌باشد كه در فارسي "مزگت" هم گفته شده است»[4] ، مسجد دراصطلاح عرفي عبارت است از«مکاني که خاص عبادت براي مسلمانان بوده است. ولي درقرآن كريم، به معابد اهل كتاب نيز اطلاق شده است: «قال الذين غلبوا علي امرهم لنتخذن عليهم مسجداً»[5]
اهداف:
1- معرفي الگوي صحيح و موفق مديريت در تشكيلات مساجد سنگاپور در ابعاد كلان وخرد.
2- بهره‌گيري ازتجربيات ارزشمند و شيوه‌ها و روش‌هاي كاربردي در مديريت تشكيلات مساجد اين كشور جهت فراهم آوردن زمينه‌ها و بسترهاي ارتقاء سطح دانش و آگاهي‌هاي مديريت كارآمد براي مسئولان و متوليان مساجد كشور.
3- ايجاد فضاي همكاري و تعامل و تبادل آرا و افكار بين كشورهاي اسلامي در جهت مديريت بهتر و كارآمدتر مساجد در جهت غني سازي، تقويت و افزايش كمي و كيفي متون و منابع موجود و نيز در دسترس قراردادن اين منابع براي انجام پروژه‌هاي مطالعاتي و تحقيقاتي و پژوهشي براي محققان و پژوهشگران كشور.
پيشينه نظري:
مسئله و موضوع اصلي اين مقاله، دلايل كارآمدي و موفقيت مديريت تشكيلات مساجد در كشور سنگاپور در ابعاد كلان و خرد است كه براي طرح در همايش هفته جهاني مسجد در نظر گرفته شده است.
قبل از اينكه به موضوع اصلي مقاله بپردازيم لازم است انواع مساجد و چگونگي مديريت آنها را در ديگر كشورها به اختصار برشمريم. به طور كلي سه نوع مديريت در مساجد كشورهاي مختلف اعمال ميشود كه عبارتند از:
1- مديريت مساجد در كشورهايي كه اكثريت قريب به اتفاق جمعيت اين كشورها مسلمان بوده و دين رسمي آنان نيز اسلام است و مديريت كلان مساجد توسط دولت و هيئت حاكم صورت مي‌گيرد. مانند: ايران، عربستان، مصر و...
2- مديريت مساجد در كشورهايي كه حكومت آنها لائيك بوده ولي اكثريت مردم آن را مسلمانان تشكيل ميدهند. و دولت هم در بعضي امور مساجد دخالت مي‌كند مانند: تركيه.
3- مديريت مساجد در كشورهايي كه حكومت آنها لائيك است و مسلمانان در اقليت هستند و مديريت مساجد توسط خود اين اقليت مسلمان انجام مي‌گيرد و دولت نقشي در اداره مساجد ندارد؛ اگرچه در چارچوب سياست‌هاي ابلاغي دولت در خصوص چگونگي فعاليت پيروان اديان رفتار مي‌كنند. مانند: آلمان، هلند، انگليس، سنگاپور و...
كليات جغرافيايي سنگاپور:
کلمه سنگاپور برگرفته از «زبان مالايايي به معناي شهر شير و ببر است زيرا اين جزيره زيستگاه شيرهاي آسيايي و ببرهاي خط‌دار بوده است. شبه جزيره سنگاپور جزيره‌اي كم ارتفاع است و همچون قطره‌اي در نيمه غربي مالزي و در جنوب شرقي آسيا واقع شده و در جنوب مالزي (مالاياي غربي) و شمال اندونزي (سوماتراي اندونزي ) در کنار تنگه سنگاپور قرار گرفته است. اين كشور علاوه بر شهر سنگاپور كه اولين و بزرگترين شهر اين كشور است 57 جزيره كوچك‌تر نيز دارد. »[6] همچنين «مختصات جغرافيايي اين كشور عبارت است از 1 درجه و 22 دقيقه شمالي و 103 درجه و 48 دقيقه شرقي. »[7] طول اين جزيره 42 كيلومتر و عرض آن 23 كيلومترتقريباً به اندازه پايتخت ايران است. «کشور سنگاپور حدود 695 تا700 کيلومتر مربع مساحت دارد و سنگاپوري‌ها هرساله با پيشروي به سمت دريا از طريق پركردن مناطق كم عمق ساحلي كه خطوط ساحلي آن بيش از 190كيلومتر مي‌باشد به وسعت آن مي‌افزايند. به همين خاطر مساحت اين كشور كمي متغير اعلام شده است و تقريباً كمتر از يك سوم سنگاپور را جنگل و فضاي سبز طبيعي فراگرفته است. اقليم اين كشور استوايي است.»[8]
موقعيت جغرافيايي اين کشور طوري است که در مرکز راه‌هاي دريايي و هوايي اقيانوس‌هاي آرام و هند قرار دارد. سنگاپور هدايت صادرات و واردات منطقه شرق آسيا را به عهده دارد و داراي اقتصادي خدمات‌گرا است.
جمعيت اين کشور حدود «4ميليون و ۶۰۸ هزار نفر با ميانگين سني ۳۸ سال است. (در گذشته اغلب ساکنين اين كشور عرب بودند ولي بعدها مهاجرين اندونزيائي، مالزيايي و برخي کشورهاي ديگر در آن اقامت گزيدند) از اين تعداد جمعيت، 76 تا 77 درصد مردم از نژاد چيني، ۱3 تا 14درصد مالايي و ۸ درصد هندي هستند. زبان رسمي آنان چيني (77%) ، ماليايي (14%) ، تاميل (5%) ، و انگليسي مي‌باشد جملگي اين‌زبانها رسمي هستند.مردم سنگاپور از تنوع ديني برخوردارهستند. پيروان اديان در نهايت صلح و آرامش در کنار هم زندگي مي کنند از اين ميان 54 درصد از مردم پيرو دين بودا و دائو (تائو) و ۱۵در صد مسلمانان اهل سنت از نژاد عرب ، اندونزيايي، مالزيايي، چيني، پاکستاني و هندي مي‌باشند. مسلمانان دومين گروه جمعيتي اين كشور را تشكيل ميدهند. غالب مسلمانان از مالايي‌هايي هستند كه از نژاد چيني و هندي‌هستند. حدود 13درصد چيني‌ها، اورآسيايي‌ها و هندي‌هاي مقيم اين کشور مسيحي‌اند. (چه کاتوليک، چه پروتستان و چه ديگر مذاهب مسيحي) و 4 درصد هندو مي‌باشند. تعداد اندكي از اين جمعيت نيز پيرو آيين سيک، هندو و بقيه مردم از دين خاصي پيروي نمي‌كنند.»[9]
تاريخچه سنگاپور:
جمهوري سنگاپور (republic of singapore ) «از قرن 19 مستعمره بريتانيا بود. سنگاپور را سِر استامفورد رفلز براي شركت هند شرقي بريتانيا احيا كرد (1819)، و اين كشور به صورت بندري براي بارگيري قلع و لاستيك در آمد. و به سرعت توسعه يافت. مليت‌هاي مختلف وارد اين سرزمين شدند و به مرور به پايگاه استراتژيكي براي بريتانيا مبدل شد. در طي جنگ جهاني دوم از سال 1942 تا سال 1945 به دست ژاپني ها افتاد. در 1959 به خود گرداني رسيد، اين کشور از سال 1963 تا زمان استقلال، جزو فدراسيون مالزي بود و در سال 1965 از انگلستان مستقل گرديد و از آن خارج گشت.»[10]
حكومت سنگاپور:
نام رسمي کشور سنگاپور، جمهوري سنگاپور (republic of singapore) و نوع حكومت آن جمهوري مي‌باشد. اين كشور در سال 1965 به استقلال رسيد و شهر سنگاپور( singapore ) كه يك شهر بندري است پايتخت آن مي‌باشد.
«در سنگاپور رئيس حکومت، رئيس جمهور است که با رأي مردم براي دوره‌اي شش ساله انتخاب ميشود. نخست وزير رئيس دولت است که معمولاً رئيس حزب اکثريت نيز مي‌باشد. مجلس اين کشور ۸۴ کرسي دارد که نمايندگان آن با رأي مردم براي دوره‌اي پنج ساله انتخاب مي‌شوند. احزاب عمده سياسي عبارتند از: حزب اقدام خلق، حزب دموكرات سنگاپور، حزب كارگران.»[11]
تنوع قومي يکي از مشخصه‌هاي بارز سنگاپور است.«چيني‌ها، مالايايي‌ها و هندي‌ها اصلي‌ترين اين اقوام هستند. دولت سنگاپور هم سعي دارد اين کشور را کشوري چند فرهنگي معرفي کند. به نظر مي‌رسد ميان اين اقوام اتحاد برقرار است. [12]
وضعيت مسلمانان در سنگاپور:
مردم سنگاپور از زمان حضرت محمد (ص) از طريق تجار عرب مسلمان با اسلام آشنا شدند و خبر دعوت به اسلام به سرعت به مردم سنگاپور رسيد، طوري که شهرهاي ساحلي آن در قرن اول هجري سكونت‌گاه اقليت مسلمان اين کشور بود، اما با گذشت زمان آنها در جزاير مختلف ساکن شدند. اما مؤسسات دعوت به اسلام و آموزش‌هاي اسلامي در سنگاپور، از قرن هفتم هجري تأسيس شد. مسلمانان سنگاپور سعي در حفظ هويت اسلامي خود داشته و به آموزه هاي دين اسلام تمسک مي‌جستند و نظريات و عقايدي که مخالف اسلام و مسلمانان بود را قبول نمي‌کردند.
مجلس علماء اسلامي سنگاپور (majlis ugama islam singapura)که درسال 1968. م تاسيس شده بر امور مسلمين و اماکن مذهبي نظارت دارد. اين مجلس در مساجد و مراکز اسلامي به تبليغات ديني گسترده‌اي مي‌پردازد. مهمترين هدف اين اين مجلس معرفي جامعه مسلمانان به عموم و قوام بخشيدن به امور مسلمانان در سنگاپور است. «آنها تلاش بسياري در حفظ هويت اسلامي خود داشته و به اشاعه صحيح اسلام اقدام مي‌کنند و به همين خاطر از فعال‌ترين گروه هاي مسلمان در شرق آسيا به شمار مي‌روند. به‌علاوه تلاش بسياري در حفظ هويت اسلامي خود داشته و به اشاعه صحيح اسلام اقدام مي‌کنند.»[13] حكومت سنگاپور نيز نه تنها از رشد اسلام و اسلام‌گرايي جلوگيري نمي‌كند بلكه به توسعه اسلام و بهبود شرايط مسلمانان اين كشور نيز كمك مي‌كند.
وضعيت مساجد در سنگاپور:
سنگاپور با وجود وسعت نه چندان زياد خود و نيز برخورداري از جمعيت 15 درصدي مسلمان داراي 69 مسجد فعال مي‌باشد. با توجه به جمعيت 700 هزار نفري مسلمانان در سنگاپور تقريباً براي هر 10000نفر يك مسجد وجود دارد. (البته بايد توجه داشت سنگاپور فاقد شهرها و يا روستاهاي مهم به غير از پايتخت مي‌باشد) به همين دليل وسعت و مقياس مكاني مساجد در كفايت يا عدم كفايت جمعيت فعلي سنگاپور بسيار تأثيرگذار است. قديمي‌ترين مسجد سنگاپور «مولوکا» يا «ملقا» نام دارد که در سال 1820تا 1830.م احداث شده است. با گذشت 190 سال از ساخت اولين مسجد تعداد فعلي مساجد به 69 مسجد رسيده است و رشد كمي و كيفي ساخت مساجد در اين كشور بعد از استقلال سنگاپور يعني از سال 1965 افزايش قابل توجهي داشته است. بزرگترين مسجد سنگاپور مسجد "السلطان" و مسجد"مهاجران" است. از سوي ديگر مدارس، بيمارستان‌ها و درمانگاه‌هايي براي خدمت رساني به مسلمانان در اين کشور بنا شده است. مسجد "فاطمه زهرا" در سال ۱۸۴۳ ميلادي ساخته شده است.
نقش حكومت سنگاپور در ساخت مساجد بسيار حساس است. دولت نه تنها به سازمان‌هاي دولتي اجازه مي‌دهد كه كمك‌هاي داوطلبانه كاركنان را جمع آوري نمايند بلكه مجموعه‌اي از زمين‌ها را با قيمت اختياري و توافقي براي ساخت مساجد جديد در اختيار مسلمانان قرار مي‌دهد.
مديريت تشكيلات مساجد در سنگاپور:
در سنگاپور با توجه به محدوديت جغرافياي سرزميني و بُعد مكاني، مساجد به شيوه خاصي اداره ميشود. در ادامه به چگونگي اداره و مديريت آن اشاره خواهد شد:
مساجد سنگاپور توسط مجلس علماء اسلامي سنگاپور (majlis ugama islam singapura) که تنها سه سال پس از استقلال اين كشور به عنوان يك مرجع قانوني تاسيس شده، اداره ميشود. در چشم‌انداز مأموريت ترسيم شده براي اين مجلس موارد زير ذكر شده است:
رسالت مجلس: مهمترين رسالت مجلس علماء، گسترش و تعميق درك مسلمانان سنگاپور در عمل به اسلام و افزايش سلامت روحي و توفيق معنوي مردم مي‌باشد.
اولويت استراتژيك: تنظيم برنامه‌هاي اسلامي، متناسب با نحوه زندگي مذهبي و پيشرفت معنوي مسلمانان سنگاپورتعيين گرديده است.
مجلس علماي اسلامي سنگاپور به عنوان شوراي مذهبي اين كشور شناخته ميشود. هنگامي كه دولت، نظارت اين مجلس بر اجراي قوانين اسلام را پذيرفت به توصيه رئيس جمهور سنگاپور كليه امور مربوط به مسلمانان به اين مجلس واگذار شد.
وظيفه مجلس علماي اسلامي سنگاپور اين است كه منافع جامعه مسلمانان سنگاپور را ببيند و آنها را مورد توجه قرار دهد. مجلس علماي اسلامي سنگاپور مسئوليت ترويج امور مذهبي، اجتماعي، آموزشي، فعاليت‌هاي اقتصادي و فرهنگي مطابق با اصول و سنت هاي اسلامي را كه در قرآن كريم و سنت آمده است، به عهده دارد.
گروه‌هاي مديريت يا اعضاي شوراي مجلس علماي سنگاپور به شرح ذيل است: گروه شوراي مجلس علما، شامل همه افراد تصيم‌ساز و پاسخگو كه مسئول تدوين سياست‌ها و برنامه‌هاي اجرايي است. اعضاي اين شورا متشكل هستند از رئيس مجلس علماي اسلامي، مفتي سنگاپور، وزير مسئول در امور مسلمانان و اشخاص ديگر كه نماينده سازمان‌هاي مسلمانان سنگاپور هستند. تمامي اعضاء توسط رئيس جمهور سنگاپور منصوب مي‌شوند.
1- خوشه مسجد: توسعه مسجد، رهبران مسجد، برنامه هاي مسجد
2- خوشه توسعه اجتماعي: زكات و وقف، پرداخت خرجي، توانمندسازي
3- خوشه توسعه و نوآوري آموزش و پرورش و نوآوري ، نوآوري و تعهد، تعامل با جوانان
4- خوشه ظرفيت سازي: asatizah، آكادمي
5- خوشه توسعه اسلامي: مدرسه، دفتر مفتي
6- خوشه مديريت دارايي: خدمات حج، گواهي (تأييد) حلال
7- خوشه توسعه سياستگزاري: مطالعات سياست‌گذاري
8- خوشه تعامل اجتماعي ( تعامل محله): ارتباطات صنفي، مركزهماهنگي (انتظامات)، شبكه مردم
9- خوشه توسعه صنفي: منابع انساني، تعالي سازماني
10- خوشه شركت خدمات: امور مالي، سيستم هاي اطلاعاتي
اين مجلس، مركز اصلي رهنمون مسلمانان سنگاپور و ناظر بر تمام امور مربوط به مسلمين است و سياستگذاريهاي كلان و خرد مساجد اين كشور را بر عهده دارد و در كنار ايفاي اين نقش مهم، هدايت كننده و مجري برنامه‌ها و فعاليت‌هاي كلان حوزه مسجد مي‌باشد و در حوزه مديريت خرد مساجد نيز بيشتر از طريق نظارت مستمر و سيستماتيك بر خوشه‌هاي مساجد اعمال مديريت مي‌كند.
اين مجلس داراي خوشه‌ها (واحدهاي) مختلفي مي‌باشد كه در تمامي جنبه‌هاي ديني و زندگي اجتماعي فرهنگي سياسي و.... مربوط به مسلمين فعاليت مي‌نمايد. نكته قابل توجه و بسيار مهم اين است كه تمام اين خوشه‌ها تقويت كننده مساجد بوده و نقطه عمليات و خاكريز عملياتي آنها در مساجد قرار دارد و بر امور مسلمين و اماکن مذهبي نظارت دارد. بستر تمامي فعاليت‌هاي ديني، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و حتي اقتصادي مسلمانان در مساجد بوده و در اين مكان مقدس كليه جنبه‌هايي كه براي حيات و زندگي يك مسلمان لازم است شكل مي‌گيرد. حلقه نهايي سيكل مديريت تشكيلات مساجد، حلقه اجرا مي‌باشد كه مساجد بستر اجراي كليه فعاليت‌هاي اين چرخه مي‌باشند. در واقع دوره‌هاي فعاليت مساجد در سنگاپور را به شكل زير مي‌توان تبيين كرد. اين نمودار گواه بر تبيين بهترچگونگي تشكيلات فعاليت‌هاي ديني با محوريت مساجد مي‌باشد. بنابراين به طورخلاصه مي‌توان گفت: سيستم مديريت در سنگاپور از وحدت در تصميم‌سازي و تصميم‌گيري شروع ميشود و به كثرت در حوزه خوشه‌ها و واحدهاي مسئول اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌ها مي‌رسد و در نهايت باز در حوزه بستر و مركز اجراي برنامه‌ها كه همان مساجد مي‌باشد به وحدت ختم مي‌گردد.
مساجد توسط هيئت مديره مساجد كه از سوي muis (مجلس علماي اسلامي سنگاپور) تعيين مي‌گردند، اداره ميشود. اين هيئت مديره هر دو سال يکبار انتخاب مي‌شوند كه در اجراي برنامه‌هاي روزانه مسجد، جذب سرمايه، استخدام کارمندان تمام وقت ، و پرداخت هزينه براي اداره مساجد خودگردان هستند.
مساجد در تأمين مالي هزينه‌هاي عملياتي و اجراي خود دچار مشكل نمي‌شوند. بديهي است كه از هدايا و كمك‌هاي وسيع مردمي بهره مي‌بينند. و muis حداقل پشتيباني مالي را از آنها به عمل آورده و عمده پشتيباني از مساجد توسط muis به شکل آموزش است.
مساجد در سنگاپور به دو صورت هستند: مساجد قديمي و مساجد جديد. مساجد جديد يك چهارم كل مساجد (69) سنگاپور را تشكيل ميدهند. در هر منطقه مسكوني جديد حداقل يك مسجد جديد براي عبادت مسلمانان احداث شده‌است.
مساجد جديد نه تنها فعاليت‌هاي خود را متمايز مي‌كنند بلكه معماري اين مساجد نيز آنها را تبديل به يک نشانه در ميان ديگر ساختمان‌ها و آپارتمان‌هاي مناطق مسكوني مي‌كند.
امروزه در سنگاپور غير از آنكه مردم براي انجام دعا و عبادت خداوند در مساجد گرد هم مي‌آيند، فعاليت‌هاي متنوعي نيز صورت مي‌گيرد. مساجد نه تنها براي عبادت بلكه به عنوان مراكزي براي آموزش و پرورش و ساير فعاليت‌هاي اسلامي در خدمت مسلمانان مي‌باشد. وقتي از مسجد صحبت ميشود، به ويژه مساجد جديد، به تنوع و بي‌شماري فعاليت‌ها و فرآيندهاي پويا در درون آن اشاره مي‌كنند كه طيف گسترده و دامنه‌‌اي وسيع از هدف نهايي و واقعي قرب به الله و خدمت به بندگان او را در بر مي‌گيرد.
مساجد جديد در سنگاپور برخلاف مساجد گذشته به طيف وسيعي از فعاليت‌ها با هدف برآورده كردن نياز مسلمانان در همه مقاطع سني، و زمينه‌هاي مختلف و منافع مسلمانان مي‌پردازد. مساجد در سنگاپور به عنوان مراكز جامعه اسلامي تلقي ميشود. اين مساجد در طول روز به مسلمانان در همه سنين خدمات ارائه مي‌دهد. کلاس‌هاي مذهبي بزرگسالان معمولاً بعد از نماز فجر برگزار ميشود. پس از آن کودکستان و کلاس مدارس آموزشي براي کودکان برگزار ميشود. کلاس‌هاي بزرگسالان دوباره در شب برگزار ميشود. در طي تعطيلات آخر هفته، کلاس‌هاي آموزشي براي کودکان و بزرگسالان نيز برگزار ميشود.
بر اين اساس براي تمام مساجد جديد، مدارس، سالن‌هاي تابعه، كلاس‌هاي درس، تالار كنفرانس، واحدهاي اداري و بخشي نيز براي بانوان براي افزايش نقش آنان در جامعه طراحي ميشود. فضايي براي عبادت و دعا براي بانوان كه نقش مهمي در مديريت مساجد دارند در طول فعاليت‌هاي سالانه در نظر گرفته شده است.
عوامل موثر در مديريت موفق مساجد درسنگاپور:[14]
1- بهره‌مندي هوشمندانه مسلمانان از فضاي توسعه و تعالي محيطي
كشور سنگاپور در طي ساليان اخير از توسعه همه جانبه و فراگيري برخوردار شده و اين روند توسعه در تمام ابعاد و در تمام زمينه‌هاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي به منصه ظهور و بروز رسيده است. طبيعتاً مسلمانان اين كشور ضمن استفاده از اين فضاي ايجاد شده و باز تعريف و تحليل دقيق آن، با بهره‌مند شدن علمي و نظام‌مند از تجربيات و الگوهاي موفق توسعه، هوشمندانه آن را از ديگر محيط‌هاي جامعه به محيط مساجد انتقال داده‌اند.
مؤيد صحت ادعاي فوق، نوع ادبيات بسيار علمي و غني آنان و توانايي در به كارگيري دانش مديريت در مطالب و محتواي ارائه شده مي‌باشد. كلمات و واژههاي كاملاً علمي، مستدل و برخوردار از غناي فكري و انديشه متعالي مبيّن داشتن، پيشينه نظري و گذراندن دوره‌هاي آموزش تخصصي در حوزه مسجد قبل از تدوين راهبردها و سياست‌گذاري در تنظيم تشكيلات و ترسيم چارت تشكيلاتي و تعيين شرح وظايف براي مديران مساجد و منابع انساني فعال، از جمله اين امور مي‌باشد.
2- بهره‌مندي از سيستم تعالي (سرآمدي) سازماني در حوزه مديريت مساجد
سيستم تعالي سازماني، برنامه‌هايي است كه با هدف بهبود كيفيت و ارتقاء سطح بهره‌وري توسط سازمان‌ها نوشته ميشود. مهمترين حلقه در اين سيستم، ارزيابي مستمر و هدفمند فعاليت‌ها و برنامه‌هاي اجرايي مي‌باشد. سيستم تعالي سازماني يك الگو است كه از بنياد كيفيت اروپا گرفته شده است و داراي ابعاد مختلفي از جمله بحث رهبري، برنامه ريزي و تعيين راهبردها و خط مشي، مديريت منابع انساني، شراکتها (ارتباط هدفمند با عناصر تأثيرگذار برون سازماني جهت دريافت كمك و منفعت از آنها) و منابع، فرآيند در حوزه توانمندسازها و نتايج کارکنان، مشتري، جامعه و نتايج کليدي عملکرد. مي‌باشد. مسلمانان سنگاپور اولين كساني بودند كه در ميان ديگر مسلمان و كشورهاي اسلامي سيستم سرآمدي و تعالي سازماني را به صورت هدفمند در حوزه مسجد بنيان‌گذاري و بهره برداري نمودند.
يكي از مهمترين برنامه‌هاي انجام شده توسط مديران مساجد سنگاپور در اين زمينه، بومي‌سازي و بازتعريف اين سيستم و متناسب‌سازي و كاربردي كردن مواردي است كه نياز به تغيير و اصلاح با هدف بهبود كيفي و كمي در اداره سرآمدي مساجد داشته‌اند. براي كلمات و واژههاي آن معادل سازي كرده‌اند و عناوين مناسب با حوزه كاركردي مساجد انتخاب نموده‌اند و تعدادي از عواملي را كه نياز به تغيير نداشته و قابليت استفاده را داشته‌اند، عيناً به كار گرفته‌اند.
در اين شيوه، پرسشنامه‌اي با 100 سئوال براي ارزيابي مساجد طرح شده و با مراجعه به مساجد براساس شاخص‌هاي تعيين شده امتيازدهي و سطح بندي مي‌كنند و مساجدي كه در سطح تعيين شده براي برگزيده شدن و دريافت جوايز قرار بگيرند ضمن انتخاب به عنوان مساجد نمونه و اهداء جوايز، به مراكز تعيين كننده كيفيت سنگاپور معرفي مي‌شوند.
يكي از مزاياي استقرار اين سيستم در مساجد سنگاپور شناخت دقيق نقاط ضعف و كاستي‌ها و نيز آسيب‌شناسي مديريت مساجد و فعاليت‌هاي اجرايي آنهاست. مهمترين محورهايي كه در اين پرسشنامه تعالي سازماني در حوزه مسجد مورد توجه جدي قرار مي‌گيرد موارد مشروحه ذيل مي‌باشد:
الف- رهبري ( رهبري مسجد، مسجد و فرهنگ فعاليت در آن، تصوير مسجد) سئوال‌هاي شماره 1 الي 14
ب- برنامهريزي (راهبرد توسعه و پيشرفت) سئوال‌هاي شماره 15 الي 24
ج- اطلاعات ( مديريت اطلاعات، مقايسه و تعيين معيار) سئوال‌هاي شماره 25 الي 34
د- اجتماع مسجد (برنامه ريزي كاركنان (طرح)، مشاركت اجتماع مسجد، آموزش كاركنان مسجد، تربيت و توسعه، سلامت اجتماع مسجد، عملكرد و شناخت اجتماع مسجد ) سئوال‌هاي شماره 35 الي 55
ه- فرآيندها ( فرآيند توسعه‌هاي جديد و فعاليت‌هاي بهتر مساجد، مديريت فرآيند و بهبود ،عرضه کننده‌هاي خدمات و فرآيندهاي مشارکت) سئوال‌هاي شماره 56 الي 74
و- جماعت ( الزامات جماعت، ارتباط دوستانه جماعت، ميزان رضايت جماعت) سئوال‌هاي شماره 75 الي 86
ي- نتايج (نتايج جماعت، نتايج مالي، نتايج بازار و مطلوبيت نهادي، نتايج اجتماع مسجد، نتايج عملياتي) سئوال‌هاي شماره 87 الي 100
يكي از مهمترين مراحل عمليات و اجراي توسعه سرآمدي (تعالي) سازماني در مساجد سنگاپور ارزيابي مستمر مساجد اين كشور مي‌باشد. شيوه اجراي اين ارزيابي به صورت حضوري و از طريق تكميل فرم‌هاي سطح بندي شده همراه با موضوعات مشخص و تعريف شده مي‌باشد.
3- استقلال كامل در مديريت مساجد سنگاپور
همانطور كه قبلاً متذكر شده‌ايم كشور سنگاپور حكومت لائيك داشته و مباني اعتقاد ديني در سياستگذاريهاي داخلي و خارجي آن دخيل نمي‌باشد. و در امور مذهبي و ديني مردم نيز دخالتي ندارند. همين امر موجب شده است تا پيروان اديان در آن آزادي كامل داشته باشند و در سياستگذاريهاي كلان و خرد و نيز تعيين راهبردها نوعي استقلال را دارا باشند. همين امر در تصميم‌سازي‌ها و تصميم‌گيري‌ها براي جامعه مسلمان سنگاپور زمينه‌هاي رشد و توسعه همه جانبه آنها را فراهم ساخته است. شيوه مديريت و تشكيلات مساجد آنها كاملاً غير دولتي بوده و آنها در تأمين منابع مالي و نيز پرورش نيروهاي انساني و برنامهريزي فعاليت‌هاي ديني، فرهنگي و اجتماعي انتظار دريافت كمك‌هاي مالي دولت ندارند. به همين خاطر نيز هدايت و پشتيباني در حوزه مديريت مساجد نيز تنها از يك مركز صورت مي‌گيرد و از تعدد و تشتت در مديريت به شدت پرهيز شده است. با توجه به اينكه مديريت در مساجد سنگاپور نيازبه دستگاهها و نهادهاي بالادستي و حكومتي ندارد، به همين جهت جامعه مسلمانان اين كشور همگي خويش را در امر مديريت مساجد و تأمين منابع مالي و پشتيباني گسترده از آن در تمام سطوح و لايه‌ها سهيم مي‌دانند و مشاركتي فعالانه در اداره مساجد دارند.
از طرف ديگر در اقليت قرارگرفتن جمعيت مسلمانان در اين كشور موجب شده است تا نوعي احساس همبستگي و انسجام در بين آنها به‌وجود بيايد.
4- اداره مساجد در سنگاپور بر اساس عالم محوري است
يكي از ويژگي‌هاي جامعه مسلمانان در سنگاپور حاكميت يكپارچه مجلس علماي اسلامي سنگاپور (muis) برتمام شئون و تمام امور مربوط به مسلمانان مي‌باشد. امري كه حتي دولت لائيك اين كشور نيز آن را پذيرفته است. حاكميت علما بر مساجد نيز به صورت تعيين هيئت امناء مساجد مي‌باشد.
بر اين اساس تمام فعاليت‌هاي مساجد با محوريت علماي مجلس اسلامي و با نظارت و هدايت كامل آنها اعم از: سياست‌گذاري، برنامهريزي و تعريف و تبيين فعاليت‌ها و نيز نقشه راه براي اداره مساجد ترسيم مي‌گردد. پذيرش تمام و كمال اين علماء توسط مردم نيز قابل توجه مي‌باشد. يكي از مهمترين دلايل اين امر و ارتباط دوطرفه و بهينه بين مردم و علماء، مردمي بودن علماء و عدم وابستگي آنها به حكومت مي‌باشد
در واقع مي‌توان گفت كه مردم نهادهاي مديريتي در مساجد را به طور كامل پذيرفته و اين نهادها را متعلق به خودشان مي دانند.
5- تأمين منابع مالي اداره مساجد توسط خود مسلمانان
در سنگاپور براي ساخت و اداره مساجد عمدتاً از كمك‌هاي مالي مسلمانان اين كشور استفاده ميشود. دريافت كمك‌هاي مالي به صورت منسجم و پيوسته و به طور غير مستقيم صورت مي‌گيرد. در اين كشور كمك‌هاي داوطلبانه مردمي در ساخت مساجد از طريق كسر ماهانه حداقل پنجاه سنت از سال 1975 شروع شده و از سال 1977به يك دلار افزايش يافته و هم اكنون اين ميزان به دو تا پنج دلار رسيده است. اين كمك‌ها بيشتر به صورت خودكار از حساب حقوق ماهيانه كاركنان و به صورت داوطلبانه در كمك به ساخت و اداره مساجد از طريق كسر سازماني دريافت و به حساب صندوق ويژه‌اي كه براي اين منظور در نظر گرفته شده است واريز مي‌گردد. چون اين پول به طور مستمر براي مساجد واريز مي‌گردد در نتيجه اصولي‌تر و با برنامهريزي منطقي‌تر براي اجراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي ديني و فرهنگي و... هدايت و هزينه مي‌گردد.
6- برخورداري از ساختار منظم و شبكه‌اي مساجد
ساختار تعريف شده براي اداره مساجد در سنگاپور به صورت شبكه‌اي طراحي شده است. اين مساجد به صورت منطقه‌اي تقسيم شده و در قالب خوشه‌اي تعريف شدهاند. مهمترين اهداف تبيين شده براي خوشه بندي مساجد اينگونه بيان شده است:
الف- تسهيل در تسهيم و تبادل منابع و انتقال تجربيات و شيوه‌هاي برتر.
ب- تعيين و به اجرا در آوردن طرح و برنامه‌هاي مشترك.
ج- همكاري استراتژيك ميان مساجد و ساير سازمان‌ها و نهادهاي ملي.
در هر شبكه مساجدي موفق وجود دارند كه اين تجربيات و دلايل موفقيت آنها از طريق شبكه به ديگر خوشه‌هاي زير مجموعه انتقال داده ميشود.
خوشه‌بندي يا شاخه‌بندي مساجد (clustering mosque) كشور سنگاپور به شش خوشه:
هريك از مساجد (69 مسجد) اين كشور در يكي از خوشه‌هاي شش‌گانه زير قرار مي‌گيرد:
الف- خوشه مركزي (شمال) با تعداد 15 مسجد.
ب- خوشه مركزي (جنوب) با تعداد 14 مسجد.
ج- خوشه جنوب غربي با 13 مسجد.
د- خوشه شمال غربي با 7 مسجد.
ه- خوشه شمال شرقي با 7 مسجد.
و- خوشه جنوب شرقي با 13 مسجد.
7- اسقرار واحدهاي متعامل و مكمل مساجد
در سنگاپور نهادهاي فعال در حوزه دين، تقويت كننده يكديگر بوده و بر اساس نوع تقسيم‌كار و تعريف منطقي شرح مسئوليت‌ها و تفكيك وظايف، به شدت از موازي كاري و تداخل در ديگر خوشه‌ها پرهيز شده است. همين عامل موجب شده تا خوشه‌ها بر اساس يك چارچوب و راهبردهاي تعيين شده حركت نمايند و كاري انجام ندهند كه موجب اتلاف نيرو در منابع انساني و هزينه گردد.
8- آموزش مستمر و اعزام مديران و رهبران و اعضاي مساجد براي يادگيري به مراكز تعالي سازماني
همانگونه كه قبلاً اشاره شد در نظام مديريت مساجد سنگاپور سيستم سرآمدي و يا تعالي سازماني اجرا شده است. اين امر مستلزم آن است كه با هدف به‌روز رساني اطلاعات و آگاهي مديران و ارتقاء سطح كمي و كيفي معلومات و دانش مديريت براي منابع انساني فعال در مساجد به ويژه براي مديران مساجد، آنها به مراكز آموزشي كه متخصص در حوزه تعالي سازماني هستند اعزام شوند. امامان جماعت و اعضا براي كسب معلومات و تعليمات به مراكز تعالي راهنمايي مي‌شوند تا از اين طريق به عصر طلايي اسلام (جايگاه ويژه مسجد در صدر اسلام) بازگشت داشته باشند. اعضاي هيات مديره مسجد، در سازماندهي اين دوره‌ها و کارگاه‌هاي آموزشي در رهبري و مديريت آن حضور دارند. اين دوره‌ها كه توسط muis (مجلس علماي اسلامي سنگاپور) برگزار مي‌گردد به عنوان بخشي از هدف توسعه مساجد است كه در مراکز تعالي انجام ميشود.
9- تجميع كاركردهاي متنوع در مساجد
يكي از حسنات و مزاياي مديريت مساجد در سنگاپور احياء و به روز رساني كليه كاركردها و نقش‌ها و خرده نقش‌ها در مساجد مي‌باشد. و كليه فعاليت‌هاي مربوط به مسلمانان در مساجد قابل احصاء و انجام مي‌باشد و به همين خاطر اكثريت قريب به اتفاق كاركردهاي ديني، فرهنگي، سياسي، اقتصادي قابل اجرا براي جامعه مسلمانان و امور خدمات رفاهي از قبيل: مشاوره ازدواج، وعده‌هاي غذايي رايگان ، نمايشگاه، گفتگو در مورد سوء استفاده مواد مخدر و عقد نكاح يا ازدواج رسمي و... در مساجد تجميع يافته و اجرا ميشود.
10- عدم ورود به گروه‌ها و حزب‌هاي سياسي كشور
عدم تناسب بين نوع حكومت (لائيك) و نوع نگرش مذهبي مسلمانان سنگاپور موجب شده است تا آنها به دليل اين عدم هماهنگي و همخواني عملاً در مسائل سياسي حكومت وارد نشوند و به هواداري و يا عضويت در احزاب و گروه‌هاي سياسي نپردازند. آنان عمده فعاليت‌هاي اجتماعي و سياسي خود را در مساجد تعريف و سازماندهي كنند. به همين دليل كاركرد سياسي مسجد بيشتر در اين كشور نمود داشته و به عنوان بستر فعاليت سياسي در كنار ديگر فعاليت‌ها و كاركردهاي مسجد معنا و مفهوم پيدا مي‌كند. اين امر در نهايت، ضمن انسجام بخشي به مسلمانان و جلوگيري از سياست زدگي و سياسي بازي و برخوردهاي سياسي و حزبي در مساجد، از ايجاد تشتت و تفرقه بين آنها جلوگيري مي‌كند.
11- وجود فضاي رقابت بين پيروان اديان در ارائه برنامه‌ها و فعاليت‌هاي مختلف
اين يك اصل مهم است كه همواره در فضاي رقابت سالم زمينه‌هاي رشد و توسعه همه‌جانبه فراهم ميشود. كشور سنگاپور داري تنوع ديني است و برخلاف بسياري از كشورهاي ديگر كه دين رسمي آنها فقط يكي است، در اين كشور عليرغم جمعيت كم، سه دين از سوي حكومت به عنوان اديان رسمي اعلام شدهاند. وجود اين اديان مختلف موجب شده است تا ناخواسته نوعي فضاي رقابت براي پيروان آنها ايجاد شود. (البته فضايي سالم در اين ميان حاكم مي‌باشد.) صحت اين قول حاكم بودن صلح و آرامش در ميان اقوام و نژادهاي مختلف و احترام متقابل آنها به يكديگر مي‌باشد.
12- تعريف چشم انداز براي فعاليت‌هاي مساجد
يكي از علل مهم موفقيت مديريت مساجد در سنگاپور تعريف و تبيين چشم انداز براي مساجد است. در اين چشم انداز، اهداف بلندمدت، ميان مدت و كوتاه مدت به درستي تعريف شده و روند اجرايي تمام فعاليت‌هايي كه در مساجد انجام مي‌گيرد مطابق با اين اهداف ترسيم شده است. اين امر تأثير بسيار مثبت و عميقي در مديريت موفق مساجد دارد. زيرا مديران مساجد در چارچوب‌هاي تعيين شده، در نقشه راه، مسير برنامهريزي و اجراي فعاليت‌هاي مساجد را ترسيم مي‌كنند و چون مبناي حركت بر اساس نگاه علمي و منطقي و در قالب چشم‌انداز مي‌باشد، در نتيجه انحرافي از اين برنامه‌ها، سياست‌ها و راهبردها ديده نمي‌شود.
13- فراگيري كاركردهاي متنوع مساجد متناسب با مقتضيات زمان و مكان
اين نكته را بايد مدنظر قرار دهيم كه مسجد نهاد تك‌كاركردي صرف نيست و داراي نقش‌هاي بسيار متعدد و متنوع است. اين مهم در سنگاپور مورد عنايت جدي قرار گرفته است. همانگونه كه قبلاً اشاره شد در سنگاپور مساجد جديد با رويكرد عملياتي نمودن ايده چند كاركردي و تكثر و تنوع فعاليت‌ها و برنامه‌هاي مختلف با توجه به شرايط و اقتضائات زماني و موقعيت جغرافيايي و مكاني شكل گرفته و بنا شدهاند.
اما اين نكته اساسي را درباره كاركردها و نقش اجرايي مساجد بايد مورد عنايت قرار داد كه عليرغم فراهم‌سازي زمينه‌هاي تنوع‌پذيري كاركردها، همچنان كاركرد عبادي و مناسكي از اولويت اصلي و اول برخوردار مي‌باشد. اقامه نماز جماعت در مساجد از جايگاه ويژه و مهمي در ميان كاركردهاي عبادي برخوردار است و هيچ‌گاه اين امر تحت شعاع و حاشيه ديگر برنامه‌ها و فعاليت‌ها قرار نمي‌گيرد. نسبت به برپايي نمازهاي يوميه به جماعت حساسيت فراوان وجود دارد و همواره انجام آن را مورد تأكيد قرار داده و اعلان مي‌نمايند كه در همه برنامه‌ها امور عبادي اين مهم بايد محور به‌شمار آيد.
14- رعايت اصل جوان محوري در برنامهريزي و اجراي برنامه‌هاي مساجد
يكي از ويژگي‌ها و اصول مهم تعيين شده توسط تشكيلات و مديريت مساجد در اين كشور تدارك و برنامهريزي فعاليت‌ها با محوريت جوان و قائل شدن جايگاه ويژه براي آنها است. اين امر در ارتباط با مناسك عبادي و نيز در تمام فعاليت‌هاي ديگر از قبيل آموزش، اوقات فراغت، ورزش، انجام مشاوره و... كاملاً مشهود است.
نكته مهم اين است كه مديران تمام سعي و اهتمام خويش را صرف تدارك و برنامهريزي فعاليت‌هايي مي‌كنند كه به راحتي و با سهل‌الوصول‌ترين راه ممكن براي يك جوان قابل استفاده و بهره‌مندي و دسترسي باشد و طوري رفتار نمي‌كنند كه جوانان با مشكل مواجه شوند.
15- در نظر گرفتن جايگاه ويژه براي خانواده‌ها
با توجه به اينكه خانواده به عنوان اولين نهاد اجتماعي، تأثير فراواني در سلامت جوامع به‌ويژه جامعه اسلامي دارد و زمينه‌سازي اين مهم توسط خانواده‌هاي سالم شكل مي‌گيرد؛ به همين دليل توجه ويژه‌اي به اين امر معطوف شده است. در اين راستا، محوري ويژه در برنامهريزي فعاليت‌هاي مساجد تحت عنوان توسعه خانواده در نظر گرفته شده است. از جمله فعاليت‌هايي كه مختص خانواده‌ها انجام ميشود، ارائه برنامه‌هاي آموزشي براي آنهاست. هدف از آموزش خانواده‌ها، ارتقاء سطع معلومات و آگاهي آنان مي‌باشد.
16- توانمند سازي منابع انساني و فعاليت‌هاي حوزه عملكردي
از ديگر دلايل موفقيت مديريت مساجد در اين كشور، نگاه ويژه به امر توانمندسازي به خصوص در حوزه منابع انساني مي‌باشد. در كنار برنامهريزي فعاليت‌هاي مختلف در اين راستا (از جمله آموزش مستمر)، تفويض اختيار به زيرمجموعه‌ها نيز صورت مي‌گيرد به نحوي كه موجب تقويت و افزايش اعتماد به نفس منابع انساني فعال در مساجد ميشود. به‌علاوه واگذاري اختيار، نوعي احساس استقلال در تصميم گيري و اجرا را به آنها تزريق مي‌نمايد كه با اين كار زمينه افزايش انگيزه در نوآوري و به كارگيري روش‌هاي خلاقانه در افراد بوجود مي‌آورد و فرد مجبور ميشود فعاليت‌هاي خود را با سطح نياز مخاطبان هماهنگ نمايد. البته بايد اشاره نمود كه بحث توانمندسازي در سنگاپور در راستاي توسعه كلان، در ديگر بخش‌ها و سازمان‌هاي دولتي و بخش خصوصي نيز صورت مي‌گيرد و فضاي دانش محور در اين كشور حاكم مي‌باشد و مسلمانان نيز به عنوان بخشي از جمعيت تشكيل دهنده اين كشور متأثر از اين موضوع هستند.
17- روزآمدسازي فعاليت‌ها و برنامه‌هاي مساجد
از مزيت‌هاي ويژه مسلمانان سنگاپور، بهره‌گيري و استفاده از فن‌آوري‌هاي نوين و تكنولوژي جديد در حوزه ارتباطات و اطلاعات(it) مي‌باشد اين امر سبب شده است تا فضاي ارتباط و تعامل بين مسلمانان و مراكز ديني به خصوص مساجد با سرعت و دقت و به صورت سهل‌الوصول انجام گيرد و اطلاعات آن در شبكه‌اي وسيع به مسلمانان منتقل شود.
پرداخت و دريافت به روز امور مربوط به زكات، ثبت نام حج، غذاي حلال، كمك‌هاي مالي به مساجد و محاسبه زكات، پرداخت فطريه با استفاده از كارت‌هاي اعتباري و روش‌هاي زير انجام مي گيرد:
enest - flexi pay – اينترنت بانكي user id
18- برنامهريزي جهت دريافت اطلاعات كامل از وضعيت مسلمانان سنگاپور
همانگونه كه ذكر شد از مزيت‌هاي مديريت موفق مساجد در سنگاپور، بهره‌گيري از سيستم سرآمدي سازماني است. اين مهم مي‌طلبد كه براي برنامهريزي دقيق، اطاعات كامل و جامعي از وضعيت مسلمان داشته باشند تا بر اساس آن بتوانند سيستم تعالي و برنامه ريزي هدفمند را جهت توانمندسازي آنها فراهم سازند. مسئوليت انجام اين كار به عهده اداره برنامه ريزي مساجد مي‌باشد. اين اداره زير نظر مجلس علماي اسلامي سنگاپور فعاليت مي‌نمايد.
تهيه اين اطلاعات از مخاطبان و اطلاع از علاقمندي آنها جهت عضويت در كميته‌ها، انجمن‌ها، احزاب، مجامع و موسسات، توسط افرادي انجام مي‌گيرد كه تحت پوشش (muis) فعاليت مي‌نمايند
بعد از تكميل فرم، متقاضي خويش را موظف مي‌داند كه به مقررات و ضوابطي كه توسط مجلس علماء تعيين ميشود، پايبند بماند و تمام تصميمات اين مجلس را بپذيرد و در هر نوع آموزشي كه توسط مجلس علماء براي او در نظر گرفته ميشود شركت نمايد.
نكته جالب در اين اين فرم، قرار دادن جاي ويژه براي امضاء و تأييد تكميل اين فرم توسط معرف و رابط مسجد و در نهايت دفتر برنامه ريزي مسجد مي‌باشد. در اين ارتباط اطلاعات مسلماناني كه حداقل 21 سال سن دارند، به طور كامل در قالب يك فرم دريافت مي‌گردد. مشخصات زير در اين فرم درج شده است:
مشخصات فردي، نژاد و مليت، جنسيت، وضعيت تأهل، وضعيت شغلي، نشاني محل كار، آدرس محل كار و زندگي، كدپستي، تحصيلات، اطلاعات تماس، نام معرف، و...
19- نگاه ويژه نسبت به رفاه و آموزش و خودغني سازي كاركنان مساجد
فعاليت‌هايي كه در اين ارتباط صورت مي‌گيرد به عنوان فرصت شغلي و ارائه بورسيه به كاركنان مي‌باشد. در ترسيم اهدافي كه براي اين منظور در نظر گرفته شده، آمده است:
«ما به دنبال توسعه جامعه مسلمانان با اعتبار غني اسلامي كه لازمه پيشرفت در جهان معاصر است مي‌باشيم.... مجلس علماي اسلامي خود را متعهد به افزايش رفاه كاركنان خود از طريق روش‌هاي عالي منابع انساني مي‌داند».
20- اطلاع‌رساني و آگاه‌سازي مسلمانان نسبت به فعاليت‌ها و برنامه‌هاي ديني مساجد
يكي از ويژگي‌هاي بسيارخوب و شايد منحصر به فرد، حوزه اطلاع‌رساني مساجد سنگاپور است. اطلاع‌رساني دقيق و كامل همراه با بيان جزئيات فعاليت‌هايي كه براي مناسبت‌هاي عمومي و خاص در طول سال در نظر گرفته شده و نيز برنامه‌هاي روزانه و مستمري در مساجد انجام ميشود، نمايانگر برجستگي و موفقيت مديريت مساجد در اين راستا مي‌باشد. براي اطلاع بيشتر تنها به چند نمونه زير اشاره مي شود:
الف- اعلام دقيق و زمانبندي شده خطبه‌هاي نماز جمعه در مساجدي كه برگزار مي‌گردد. نام و نام خانوادگي خطيب، نوع زباني كه خطبه قرائت ميشود (انگليسي، مالايي، تاميلي و عربي) و براي تعدادي از مساجد نيز خطبه به دو زبان خوانده ميشود. و حتي در مساجدي كه قبل از خطبه؛ بيش از يك زبان صحبت ميشود ( مثلاً انگليسي و مالايي)، نام اين مساجد از قبل اعلام و اطلاع رساني ميشود.
ب- اعلام دقيق اوقات شرعي در تمام مناطق سنگاپور براي هر ماه مشخص مي‌گردد ( باتوجه به اينكه حكومت اين كشور در اين خصوص هيچ اقدامي نمي‌نمايد). براي ماه مبارك رمضان، زمان امساك و افطار نيز اعلام مي‌گردد.
ج- اعلام دقيق مجالس تلاوت و حفظ و تجويد قرآن كريم و اعلام نام جزء‌‌هايي كه در تاريخ و ايام مشخص قرائت خواهد شد. اين اطلاع رساني در قالب فرم‌ها و جداول مخصوص انجام مي‌گيرد.
د- اطلاع رساني دقيق تمام ابعاد و اشكال و چگونگي پرداخت زكات از طريق تهيه و توزيع فرم‌هاي مخصوص و معرفي مراكزي كه در زمينه چگونگي و ميزان پرداخت زكات مشاوره ميدهند. همچنين فرهنگ‌سازي و ترويج سنت نيكوي زكات با بهره گيري از آيات و روايات همراه با بيان آثار و بركات آن و نيز تأكيد بر اين جمله كه: پرداخت زكات راهي براي تقويت جامعه اسلامي به‌شمار مي‌آيد.
ه- اطلاع رساني دقيق از غذاهاي حلال و مراكز ارائه دهنده آن. با توجه به اينكه غالب مردم كشور سنگاپور غيرمسلمان هستند، همين‌امر سبب شده‌است تا مسلمانان در تهيه غذاهاي حلال حساسيت‌هايي را داشته باشند. اطلاع رساني دقيق در اين خصوص كمك شايان توجهي به آنها نموده است.
و- اعلان مساجد اقامه كننده نماز عيد فطر همراه با ذكر زمان دقيق نماز، آدرس مساجد و نوع زبان قرائت خطبه در كل سنگاپور با هدف اطلاع دقيق مسلمانان از برنامه‌هاي اين عيد بزرگ.
ز- تهيه تقويم اسلامي سالانه براي مسلمانان. با عنايت به اينكه تقويم رسمي كشور سنگاپور ميلادي است، جهت اطلاع رساني دقيق ايام مناسبت‌هاي ديني براي انجام عبادات و مناسك عبادي تقويم سالانه اسلامي تهيه شده است.
21- برنامه ريزي فعاليت‌ها و برنامه‌هاي متناسب با وضعيت مخاطبان
برنامه‌هايي كه در مساجد سنگاپور تدارك و اجرا ميشود، براساس وضعيت عمومي مخاطبان صورت مي‌گيرد. تناسب سني، مقاطع سني(كودك، نوجوان، جوان، بزرگسال) جنسيت (زن يا مرد) خانواده و نيز نوع نياز مخاطبان (ديني، اجتماعي، آموزشي، فرهنگي) و نيز زبان مخاطب (انگليسي، مالايي، عربي) و قالب‌هاي مختلف (كلاس آموزشي، نمايشگاه، باشگاه جوانان) و... در اين برنامه‌ريزي‌ها در نظر گرفته مي‌شوند.
يكي از مهمترين مسائلي كه نسبت به مخاطبان مسجد در نظر گرفته ميشود و از آنها درخواست ميشود، رعايت حداقلي و شرايط عمومي (آداب، رفتارها و... ) براي حضور در مسجد است. آنها را تحت شرايط سختگيرانه قرار نمي‌دهند تا موجب گريز از مسجد گردند.
22- نگاه ويژه علمي نسبت به امر كادرسازي از ميان جوانان مسلمان
از برنامه‌هاي مهم اجرايي توسط تشكيلات مساجد در سنگاپور توجه ويژه به تربيت نيروهايي متخصص و توانمند از ميان جوانان مسلمان مي‌باشد. در اين راستا "مدارس اسلامي سنگاپور" راه‌اندازي شدهاند. اين مدارس همگام با دنياي مدرن در حوزه‌هاي علمي و آموزشي حرکت مي‌كنند. و نمادي از تعليم و تربيت اسلامي مي‌باشند. امروزه بسياري از جوانان فارغ التحصيل اين مدارس به افراد مهم و برجسته‌اي در سطح كشور تبديل شدهاند، چنانكه عده‌اي از آنها در سازمان‌ها و دستگاه‌هاي دولتي، در مسئوليت‌هاي مهمي مشغول به كار شدهاند. علت موفقيت آنان را بايد در بالا بودن سطح دانش و آگاهي اين افراد دانست كه در كنار آموزش‌هاي علمي آموزش‌هاي اسلامي را نيز فرا گرفته اند. با توجه به اين موفقيت هاست كه مشابه اين مدارس در كشورهاي ديگر از جمله مالزي و فيليپين نيز راه اندازي شده است.
نتيجه گيري :
1- اگرچه دين اسلام براي همه كشورها يك نوع بوده و اختلافي در احكام و اعمال عبادي و مناسكي اجرايي در مساجد به خصوص در اصول و مبنا وجود ندارد ولي كاركردهاي سازماني مساجد در كشورها مختلف متنوع مي‌باشد. بنابراين لازم است از اين تنوع و تكثر كاركردها متناسب با شرايط خاص فرهنگي كشورها بهره‌گيري و استفاده به عمل آيد.
2- سيستم تعالي (سرآمدي ) سازماني كه با هدف توانمندسازي جامعه اسلامي سنگاپور و نيز مديريت موفق مساجد به كار رفته است با توجه به بومي سازي آن توسط آنها، كه قابليت اجرايي در مساجد را دارد مي‌تواند به عنوان الگويي براي كشورهاي اسلامي به ويژه كشور ما به اجرا گذاشته شود.
3- به روز نمودن و متناسب‌سازي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي اجرايي در مساجد مي‌تواند زمينه كارآمدي و ايفاي نقش بيش از پيش در فعاليت‌هاي مختلف در محيط‌هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي وحتي اقتصادي جامعه داشته باشد.
4- استفاده از تكنولوژي نوين اطلاعاتي و ارتباطي به‌ويژه فضاي مجازي و شبكه سايبر مي‌تواند نقش زيادي در چابك‌سازي و سرعت، دقت و سهل الوصول شدن ارتباط و تعامل بين مساجد و مردم ايفاء نمايد.
5- يكي از رموز موفقيت در مساجد سنگاپور واگذاري و واسپاري امور به مردم و مشاركت فعالانه آنها در اداره مساجد مي‌باشد. عدم دخالت دولت مركزي در امور مربوط به مساجد زمينه ساز رشد همه جانبه و بهره مندي حداكثري از مشاركت مردم شده است.
6- ارتباط بسيار تنگاتنگ و صميمانه بين مديران مساجد و مردم از عوامل موفقيت مساجد مي‌باشد و همين امر سبب شده است كه مردم نوعي احساس يگانگي و مسئوليت در اداره مساجد داشته باشند.
7- توجه ويژه به امر آموزش، محور قرار دادن آن با هدف ارتقاء سطح دانش و آگاهي منابع انساني مساجد از ديگر عوامل موفقيت اداره مساجد مي‌باشد.
8- اطلاع رساني همه جانبه و فراگير به روش‌ها و شيوه‌هاي مختلف توانسته زمينه مشاركت بيش از پيش مسلمانان را در اداره مساجد فراهم سازد.
9- متنوع‌سازي فعاليت‌ها و برنامه‌هاي اجرايي در مساجد و توجه به سلائق و ذوق مخاطبان و نيز مدنظر قرار دادن شرايط عمومي و اختصاصي مخاطبان به ويژه قائل شدن جايگاه ويژه براي جوانان از عوامل موفقيت تشكيلات مساجد در سنگاپور مي‌باشد.
10- برنامهريزي هدفمند و اتخاذ سازوكار مناسب جهت هماهنگي و همخواني سطح انتظارات مردم از مساجد و پاسخگويي منطقي و جدي به اين توقعات موجب برآورده شدن اكثر انتظارات و خواسته‌هاي مردم در زمينه‌هاي مختلف از سوي مديران مساجد شده است
11- تهيه و تدوين اصولي و واقع‌گرايانه راهبردها و سياست‌گذاري‌ها، ترسيم چشم انداز و افق فعاليت‌ها همراه با تعيين چارچوب و حدود و ثغور براي حركت، و متمركز بودن مركز هدايت و رهنمون سازي اين برنامه‌هاي ابلاغي ضمن حذف تعدد مراكز تصميم‌گيري و تشتت در اجرا، موجب حركت منطقي، عقلاني و صحيح در اين راستا شده كه اين مهم از مزاياي برجسته موفقيت مديريت مساجد در سنگاپور است.
12- هم‌راستايي و تقويت مساجد توسط كليه سازمان‌ها، تشكل‌ها و مؤسسات اسلامي موجب شده است تا تمامي فعاليت‌ها و برنامه‌ها در جهت تقويت مساجد صورت گيرد و موجب شود تا از اجراي برنامه‌هايي كه موجب تضعيف مساجد و يا جداشدن و يا حذف يك يا چند كاركرد از مسجد گردد جلوگيري شود. همين امر موجب رشد و افزايش كمي تعدادكاركردها و نقش‌هاي فعال مساجد شده است و در نهايت زمينه‌ساز محور قرار گرفتن مساجد در ميان جامعه اسلامي سنگاپور شده است.
اهمّ پيشنهادها:
1- بهره‌گيري اصولي از سيستم تعالي سازماني (سرآمدي) از طريق بومي‌سازي با هدف روزآمد سازي و كارايي بخشي به مساجد كشور. اين امر در توانمند سازي و ارتقاء سطح كمي و كيفي فعاليت‌هاي سازمان مساجد در حوزه‌هاي مختلف سخت‌افزاري ، نرم‌افزاري و منابع انساني تأثير فراوان و شگرفي خواهد داشت.
2- اتخاذ سازو كار مناسب جهت تبيين صحيح و ضرورت طرح بحث واگذاري مديريت كلان و خرد مساجد كشور به مردم و استقلال بخشي به آن حول محور و استوانه ولايت از طريق عالمان ديني .
3- با توجه به كثرت تعداد بي‌شمار مساجد در سطح كشور(بيش از 70هزار مسجد) ضروري است نگاهي سيستمي و شبكه‌اي در مديريت آن اعمال و اجرا گردد. زيرا بهترين شيوه براي اداره اين تعداد مساجد با توجه به گسترش و پراكندگي آنها در سطح كشور مي‌باشد. اين روش مي‌تواند مثمر ثمر و پر فايده قرار گيرد.
4- احياء و روزآمد سازي كاركردها و فعاليت‌هاي ديني با محوريت مساجد و هر فعاليت جديد و نوعي كه در حوزه ديني اتفاق مي‌افتد بستر اجراي آن را در مساجد تعريف كنيم(متاسفانه در حال حاضر به جاي افزايش كمي كاركردها در مساجد به جداسازي فعاليت‌هاي ديني و فرهنگي از مساجد پرداخته شده و با ايجاد فرهنگسراها، مجتمع‌هاي فرهنگي، كانون‌هاي قرآن، مهد‌هاي كودك، حسينيه‌ها، هيئت‌ها و خيمه‌هاي خارج از مسجد و ...كاركردهاي مسجد به شدت كاهش پيدا كرده و با ادامه اين روند در آينده نزديك شاهد محدود و معدود شدن مساجد تنها در كاركرد عبادي و مناسكي خواهيم بود.
5- باتوجه به اينكه يكي از بسترهاي مهم در فرهنگ‌سازي و نهادينه سازي فرهنگ مسجد، عامل اطلاع رساني و آگاه‌سازي لايه‌ها و سطوح مختلف اجتماع مي‌باشد، بايسته است نسبت به اين جايگاه مهم توجه و عنايت ويژه گردد. و برنامهريزي اصولي جهت بهره‌مندي حداكثري از فضاي رسانه‌اي و اطلاع‌رساني به خصوص در فضاي مجازي و شبكه سايبري صورت پذيرد.
6- هماهنگ‌سازي و متناسب‌سازي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي اجرايي در مساجد با سطح توقعات و انتظارات سطوح و لايه‌هاي مختلف جامعه به ويژه قشر جوان. قائل شدن جايگاه ويژه براي مخاطبان و توجه به ذوق و سليقه آنها موجب ايجاد و تقويت حس همدلي و هماهنگي با مديران مساجد و روي‌آوري آنها به مساجد به عنوان پايگاهي كه مي‌تواند در كمال صداقت نيازها و توقعات آنها را برآورده سازد، خواهد شد.
7- يكي از اشكالات جدي كه در وضعيت فعلي مديريت مساجد ما چه در بُعد كلان و چه خرد وجود دارد عدم توجه به بحث بسيار مهم خانواده‌ها مي‌باشد. ضروري است در مديريت مساجد در تمامي ابعاد آن (كلان و خرد) براي خانواده‌ها به خصوص والدين بالاخص مادران جايگاه ويژه‌اي در نظر گرفته شود. زيرا هر گاه بتوانيم نهاد خانواده رام با مساجد اُنس داده و آشنا و جذب نماييم، در نتيجه زمينه ايجاد جامعه‌اي سالم و دين محور فراهم خواهد شد. اين نكته‌ي مهمي است كه ضرورت دارد در برنامهريزي براي مساجد توسط مديران و متوليان امر مسجد، مورد اهتمام ويژه و عنايت جدي قرار گيرد.
پي نوشت:
[1]- دوهفته نامه الكترونيك شرقيان، (1384) تهران، سال اول شماره 17، چهارشنبه/ 7 ارديبهشت 84.، ص 24.
[2] - محمدى آشنايى، علي، (1377)، سازمان و مديريت مسجد، تهران، مركز رسيدگى به امور مساجد، چاپ اول، ص 19، تهران، سال 1377.
[3] - موظف رستمي محمد علي، (1384)آيين مسجد، انتشارات گويه، جلد سوم، چاپ دوم، ص 20.
[4] - عميد، حسن. (1379). فرهنگ فارسي. تهران: انتشارات اميركبير. جلد سوم. چاپ هفدهم. ص 2242.
[5]- قرآن كريم ،سوره كهف، آيه 21، ترجمه الهي قمشه‌اي،
[6]- پايگاه اطلاع رساني http://www.mra.parsiblog.com
[7] - سايت موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان: http://www.tebyan.net
[8] پايگاه اطلاع رساني http://www.mra.parsiblog.com
[9] - پايگاه مطالعاتي تخصصي اينپا: http://diplomatist.blogfa.com
[10] - همان منبع
[11] - همان منبع
[12] - پايگاه علمي و فرهنگي عابدي: http://www.abedinet.ir
[13] دانشگاه اديان و مذاهب : http://www.urd.ac.ir/about.php
[14] - مطالب اين قسمت از ترجمه و تحقيق سايت رسمي مجلس علماي اسلامي سنگاپور www.muis.gov.sg به دست آمده است
يكشنبه 16 مهر 1391 - 14:4
- جايگاهمسجد در قانون برنامه توسعه اول تا پنجم جمهوري اسلامي ايران
- نکوداشت و بهداشت مساجد
- ام البنين (س) مادر پسران دلير و شجاع
- نقش مساجد در تحقق شعار سال حماسه سياسي و حماسه اقتصادي
- دلايل كارآمدي و موفقيت مديريت مساجد در كشور سنگاپور
- مسجد و قرآن
- توليد ملي وحمايت از کار و سرمايه ايراني، بايدها ونبايدها
- حضرت زينب (س) و مديريت بحران
- غدير خم، قطعه‌اي از بهشت
- امام مسجد يا امام جماعت مسجد
- رجب، ماه اجابت دعا
- نقش مسجد در عرصه جهاد اقتصادي
- قرائت‌گاه كتاب
- فاطمه كلمه طيبه
- جهاد اقتصادي: جهشي فراگير در رشد همه جانبه اقتصادي
كليه حقوق اين وب سايت متعلق به سازمان تبليغات اسلامي مي‌باشد