جمعه 15 آذر 1398 - 1:11
پر بازديدهاي اين گروه
  • موردي يافت نشد

مقاله

 

ترجمه: غزال حسين زاده

 

شور و شعور و معنويتي مستتر در آيين­ها

 

بررسي آيين­هاي سوگواري و هنر تعزيه در پنج استان ايران

 

1) خراسان جنوبي: شهرستان بيرجند مرکز خراسان جنوبي با فرا رسيدن ماه محرم با نصب پرچم­هاي سياه و علم­هاي مخصوص عزاداري در مساجد، حسينيه­ها و تکايا به عزاداري مي­پردازند. سخنراني پيرامون فلسفه قيام عاشورا در اغلب مساجد، حسينيه­هاي شهر و روستاهاي بيرجند، سينه زني، زنجيرني، روضه خواني، علم بندان، علم گرداني، نخل بندي، نخل گرداني، مشعل گرداني و تعزيه خواني از شيوه­هاي مراسم عزاداري ماه محرم در بيرجند است. برگزاري مراسم مشعل گرداني در روستاي خور و برکوه و سنگ زني در روستاي رخش بيرجند، شبيه گرداني، تعزيه خواني، آتش زدن نمادين خيمه­ها، راه اندازي کاروان­هاي سبزپوش و سرخ پوش از ديگر آيين­هاي سوگواري شهادت سالار شهيدان در روز عاشورا در اين شهرستان است در مراسم مشعل گرداني روستاي خور، مشعلي به شکل استوانه­اي که از 20 تسمه آهني تشکيل شده که بعضي از آنها بلندتر است و پايه مشعل فلزي که حدود دو متر ارتفاع دارد را در شب نهم محرم روشن مي­کنند.

مراسم سنگ زني روستاي درخش: سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه­اي هشت سانتيمتري که نخي از آن عبور کرده و در پشت دست قرار مي­گيرد. اين روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم اين کار را همراه هيأت با آهنگ نوحه سينه زني يا زنجيرزني انجام مي­دهند و يا نوحه جداگانه مي­خوانند. مردم معتقدند که سنگ زني به نشانه سنگي است که کفار به دندان رسول اکرم (ص) زده­اند.

2) سمنان: اجراي تعزيه، تشکيل هيأت­هاي عزاداري، سينه زني و زنجيرزني، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادي از کاروان کربلا و اُسرا، نخل گرداني، اطعام دادن و نذري دادن به ويژه در شب­هاي تاسوعا و عاشورا و شام غريبان از جمله سنت­هايي است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار مي­شود. تعزيه يکي از سنت­هاست که طرفداران زيادي دارد، هنرمندان اين استان تعزيه را نوعي هنرنمايي براي تثبيت و تجلي نهضت حسيني و قيام عاشورا مي­دانند و معتقدند زيبايي نهضت کربلا در تعزيه ناب و اصيل متجلي مي­شود. تعزيه در حقيقت نوعي پيام رساني است که براي نهادينه کردن فرهنگ عاشورا مي­توان از آن استفاده کرد. نخل گرداني به خصوص در شهرهاي سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادي از تشييع جنازه امام حسين (ع) است، همچنين حرکت شتران با کجاوه­ها که نمادي از کاروان کربلا و اُسرا است. برپايي خيمه نيز يادآور خيمه­هاي امام حسين (ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذري دادن در ماه محرم مخصوصاً در شب­هاي تاسوعا و عاشورا را به عزاداران حسيني يکي ديگر از رسوم اين استان به شمار مي­رود. مردم شهر شاهرود نيز از دوران قديم در روز پنجم محرم به ياد جان فشاني­هاي حضرت ابوالفضل العباس (ع)، آيين طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبي خاصي برگزار مي­کنند.

آنان با برپايي اين آيين نمادين نشان مي­دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به ياريش بشتابند امروز همه آماده­اند تا به ياد آن روز علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند. تکيه بازار شاهرود که به تکيه زنجيري معروف است و از بزرگ­ترين تکاياي شهر شاهرود به حساب مي­آيد که وظيفه جمع­­آوري طوق­ها و برگزاري دسته طوق بندان را بر عهده دارد. عاشقان ابوالفضل العباس (ع) سپس در هيأتي به سوي مساجد و تکاياي ديگر به راه مي­افتند و در طول مسير به چاوشي و خواندن مصيبت مي­پردازند.

3) کرمانشاه:در شهر کرمانشاه از عهد قاجار به بعد تکيه­هاي متعدد و معتبري در مرکز شهر ساخته شده است. در اين تکايا مراسم عزاداري ماه محرم با شکوه تمام برگزار مي­شود. بعضي از اعيان روضه خواني را در تکاياي خود انجام مي­دادند، تکايا را با چلچراغ و لاله­هاي زيادي تزيين مي­کردند. تکيه حسن خان معين الرعايا (تکيه معاون الملک) از جمله اين تکايا بود. اين تکايا در بين ساير تکايا ممتاز و منحصر به فرد بود و مراسم عزاداري و سوگواري سالار شهيدان، امام حسين (ع) و يارانش هرچه با شکوه­تر در اين مکان اجرا مي­شد.

ديوارهاي اين تکيه مملوء از کاشي کاري با نقوش مختلف است. در يکي از کاشي کاري­هاي حياط حسينيه تکيه معاون الملک مجلس عزاداري ماه محرم در شهر کرمانشاه به تصوير کشيده شده است. از جمله تکاياي ديگري که در ايام سوگواري امام حسين (ع) مراسم برگزار مي­کنند، تکيه علي پاشاخان ايلخاني کلهر از طايفه جامي زاده­ها در برزه دماغ، تکيه معتضد در محله چناني و تکيه حاج عباس اربابي در گذر صاحب جمع بود.

از آغاز محرم، مساجد، تکايا، بازار و خيابان­هاي شهر سياه پوش مي­شوند و پرچم­هاي سياه بر سر در مغازه­ها نصب مي­شود. از اول ماه محرم تا شب نهم، هيأت عزاداري در مساجد روضه خواني و سينه زني انجام مي­شود. دسته­هاي زنجيرزني در روز تاسوعا بيرون از فضاي مساجد به سوگواري مي­پردازند. در روز عاشورا که اوج سوگواري اهل بيت و سالار شهيدان است، هيأت عزادار از محله­هاي مختلف شهر با حمل علم و کتل، به همراه دسته­هاي زنجيرزن، سنج زنان از مساجد بيرون مي­ آيند و به سمت مزار شهدا مي­روند.

در روز عاشورا کُتَل نيز حرکت مي­دهند. در زمان هيأت عزادار، کتل را در جلو حرکت مي­دهند. دور تا دور کتل، پيرمردان اشعاري در سوگ حضرت امام حسين (ع) و يارانش به طور آهسته و حزن انگيز مي­خوانند. در پشت سر آنها زنان حرکت کرده و شيون مي­کنند. علم داران پشت سر زنان حرکت کرده و به دنبال آنان جوانان هستند. در استان کرمانشاه، روستاهاي کندوله و فش از جمله نقاطي هستند که در مراسم عزاداري داراي آداب و رسوم خاص خود هستند.

از ديگر مراسم اين ايام، شبيه خواني و تعزيه است که در روز عاشورا انجام مي­شود. اهالي روستاها از ميهماناني که از نقاط دور و نزديک به آنجا مي­آيند، به نحو احسن پذيرايي و آنان را اطعام مي­نمايند.

4) سيستان و بلوچستان: نوحه خواني، سينه زني، زنجيرزني، برگزاري زيارت عاشورا و تعزيه خواني از جمله آيين­هاي معمول مردم سيستان در ايام محرم به شمار مي­رود. پخت حليم و شله زرد، امتناع مردم سيستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ريش سفيدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا براي اعلام رسيدن ماه محرم و برگزاري مجالس روضه و عزاداري در منازل از جمله آداب خاص مردم سيستان در ماه محرم و 18 روز پس از آن است. تعزيه در سيستان به صورت روزشمار اجرا مي­شود. به اين صورت که شبيه خوانان هر روز ماه محرم را به يکي از ياران امام حسين (ع) مثلاً علي اکبر(ع) و يا حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص مي­دهند.

در بلوچستان مردم اهل تسنن به آغاز ماه محرم، خود را در سوگ سرور سالار شهيدان سهيم دانسته و با اجراي برنامه­هاي وعظ و سخنراني در محافل مذهبي به استقبال از اين ماه مي­روند.

با آغاز اولين روز از ماه محرم امامان جمعه، پيش نمازان مساجد و روحانيان اهل تسنن با سخنراني در مساجد و محافل مذهبي، مردم را از اهميت اين ماه آگاه مي­سازند و با روايت احاديث مختلف سعي دارند مظلوميت امام حسين (ع) و نقش ايشان در احياي اسلام و همچنين در توصيف عظمت اين ماه پربرکت به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهايي مثل حصيربافي و سوزن دوزي برمي­دارند و بيشتر سعي دارند خود را با ذکر و تسبيح و نماز و روزه مأنوس کنند. اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهاي عاشورا روزه مي­گيرد، آنها بر اين باورند که گرفتن روزه در اين ايام اجر و ثواب بسياري دارد.

پخت انواع غذاهاي محلي از قبيل حلوا، خورشت و برنج و همچنين شير و خرما ميان خانواده­هاي کم درآمد از ديگر آيين­ هاي روزهاي تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است.

مردم چابهار با برپايي آيين­هاي نوحه خواني، تعزيه، روضه خواني، سخنراني، سينه زني و زنجيرزني همچنان ياد قيام سرور و سالار شهيدان را زنده نگاه داشته­اند.

در ظهر عاشورا مردم محلي در بندر مرزي چابهار با آداب و رسوم خاصي با آتش زدن خيمه­ها به ياد اسيران کربلا بر سر و سينه مي­زنند و با حضرت زينب (س) و اسيران همدردي مي­کنند. زنان پاکستاني مقيم چابهار نيز در دهه اول محرم با نوحه خواني و برپايي آيين­هاي ويژه به سوگواري پرداخته و در شب عاشورا نيز با بستن حجله حضرت قاسم (ع) به عزاداري خاص «حصر قاسم» مي­پردازند.

5) فارس، «آيين چک چکو»:آيين چک چکو نوعي نمايش مذهبي است که در شهرستان استهبان فارس همه ساله در عصر عاشورا برگزار مي­شود. آيين چک چکو از 150 تا 200 سال پيش در استهبان فارس و در بعضي ديگر از شهرهاي اين استان تاريخي و کهن ايران برگزار مي­شده است. مردم اين شهر مانند ديگر عاشقان در مناطق مختلف کشور به شيوه خود مراسم عزاداري امام حسين(ع) را برگزار مي­کنند. برگزاري آيين چک چکو در استهبان از ديرباز در ايام محرم و عصر عاشورا مرسوم بوده و نوعي نمايش مذهبي است. در اين آيين، دسته عزاداران با لباس­هاي سياه و شال­هاي سبز در يک دايره، دور حوض حلقه مي­زنند و در فاصله يک قدمي مي­گردند، در حالي که در ميان دست­هايشان چوب­هاي کوچکي به نرمي مي­ چرخند. در ميانه، مرثيه خوان ايستاده و مي­خواند: «اين دل تنگم عقده­ها دارد، گويي يا ميل کربلا دارد.» مردان سياهپوش، چوب­ها را بالاي سر مي­برند و بر هم مي­سايند و با آهنگ مرثيه خوان تکرار  مي­کنند: «کز لبش جاري صوت قرآن است» و صداي چک چک چوب­ها با صداي مرثيه خوان درهم مي­پيچد.

عزاداران با در دست گرفتن دو چوب (يا دو سنگ) به دور فردي که نوحه مي­خواند حلقه مي­زنند و با آهنگ او دست­ها را بالاي سر مي­برند، دوبار چوبها (يا سنگها) را به هم مي­زنند و پس از خم شدن، دوباره آنها را بين پاها به يکديگر مي­زنند. سپس قدمي به جلو و بعد قدمي به عقب برمي­دارند. در همين حال مرثيه خوان به نوحه خود ادامه مي­دهد و عزادارن بيت اول نوحه را تکرار مي­کنند. اين آيين شکل نماديني از اتفاقاتي است که پس از شهادت امام حسين (ع) روي مي­دهد. مردم استهبان معتقدند براساس نظر مورخين، پس از شهادت امام حسين (ع) لشکريان يزيد به دستور شمر با اسب­هايشان بر جنازه شهداي کربلا مي­تازند و آيين چک چکو، واکنشي به سُم کوبي اسبان اشقياء بر بدن مطهر اوليا است.                   

 

شنبه 26 آذر 1390 - 9:58

*نام:
*ايميل:
نظر شما:
* اختياری

 

از اين نويسنده يا گزارشگر