مقاله
ترجمه: غزال حسين زاده
بررسي آيينهاي سوگواري و هنر تعزيه در پنج استان ايران
1) خراسان جنوبي: شهرستان بيرجند مرکز خراسان جنوبي با فرا رسيدن ماه محرم با نصب پرچمهاي سياه و علمهاي مخصوص عزاداري در مساجد، حسينيهها و تکايا به عزاداري ميپردازند. سخنراني پيرامون فلسفه قيام عاشورا در اغلب مساجد، حسينيههاي شهر و روستاهاي بيرجند، سينه زني، زنجيرني، روضه خواني، علم بندان، علم گرداني، نخل بندي، نخل گرداني، مشعل گرداني و تعزيه خواني از شيوههاي مراسم عزاداري ماه محرم در بيرجند است. برگزاري مراسم مشعل گرداني در روستاي خور و برکوه و سنگ زني در روستاي رخش بيرجند، شبيه گرداني، تعزيه خواني، آتش زدن نمادين خيمهها، راه اندازي کاروانهاي سبزپوش و سرخ پوش از ديگر آيينهاي سوگواري شهادت سالار شهيدان در روز عاشورا در اين شهرستان است در مراسم مشعل گرداني روستاي خور، مشعلي به شکل استوانهاي که از 20 تسمه آهني تشکيل شده که بعضي از آنها بلندتر است و پايه مشعل فلزي که حدود دو متر ارتفاع دارد را در شب نهم محرم روشن ميکنند.
مراسم سنگ زني روستاي درخش: سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانهاي هشت سانتيمتري که نخي از آن عبور کرده و در پشت دست قرار ميگيرد. اين روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم اين کار را همراه هيأت با آهنگ نوحه سينه زني يا زنجيرزني انجام ميدهند و يا نوحه جداگانه ميخوانند. مردم معتقدند که سنگ زني به نشانه سنگي است که کفار به دندان رسول اکرم (ص) زدهاند.
2) سمنان: اجراي تعزيه، تشکيل هيأتهاي عزاداري، سينه زني و زنجيرزني، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادي از کاروان کربلا و اُسرا، نخل گرداني، اطعام دادن و نذري دادن به ويژه در شبهاي تاسوعا و عاشورا و شام غريبان از جمله سنتهايي است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار ميشود. تعزيه يکي از سنتهاست که طرفداران زيادي دارد، هنرمندان اين استان تعزيه را نوعي هنرنمايي براي تثبيت و تجلي نهضت حسيني و قيام عاشورا ميدانند و معتقدند زيبايي نهضت کربلا در تعزيه ناب و اصيل متجلي ميشود. تعزيه در حقيقت نوعي پيام رساني است که براي نهادينه کردن فرهنگ عاشورا ميتوان از آن استفاده کرد. نخل گرداني به خصوص در شهرهاي سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادي از تشييع جنازه امام حسين (ع) است، همچنين حرکت شتران با کجاوهها که نمادي از کاروان کربلا و اُسرا است. برپايي خيمه نيز يادآور خيمههاي امام حسين (ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذري دادن در ماه محرم مخصوصاً در شبهاي تاسوعا و عاشورا را به عزاداران حسيني يکي ديگر از رسوم اين استان به شمار ميرود. مردم شهر شاهرود نيز از دوران قديم در روز پنجم محرم به ياد جان فشانيهاي حضرت ابوالفضل العباس (ع)، آيين طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبي خاصي برگزار ميکنند.
آنان با برپايي اين آيين نمادين نشان ميدهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به ياريش بشتابند امروز همه آمادهاند تا به ياد آن روز علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند. تکيه بازار شاهرود که به تکيه زنجيري معروف است و از بزرگترين تکاياي شهر شاهرود به حساب ميآيد که وظيفه جمعآوري طوقها و برگزاري دسته طوق بندان را بر عهده دارد. عاشقان ابوالفضل العباس (ع) سپس در هيأتي به سوي مساجد و تکاياي ديگر به راه ميافتند و در طول مسير به چاوشي و خواندن مصيبت ميپردازند.
3) کرمانشاه:در شهر کرمانشاه از عهد قاجار به بعد تکيههاي متعدد و معتبري در مرکز شهر ساخته شده است. در اين تکايا مراسم عزاداري ماه محرم با شکوه تمام برگزار ميشود. بعضي از اعيان روضه خواني را در تکاياي خود انجام ميدادند، تکايا را با چلچراغ و لالههاي زيادي تزيين ميکردند. تکيه حسن خان معين الرعايا (تکيه معاون الملک) از جمله اين تکايا بود. اين تکايا در بين ساير تکايا ممتاز و منحصر به فرد بود و مراسم عزاداري و سوگواري سالار شهيدان، امام حسين (ع) و يارانش هرچه با شکوهتر در اين مکان اجرا ميشد.
ديوارهاي اين تکيه مملوء از کاشي کاري با نقوش مختلف است. در يکي از کاشي کاريهاي حياط حسينيه تکيه معاون الملک مجلس عزاداري ماه محرم در شهر کرمانشاه به تصوير کشيده شده است. از جمله تکاياي ديگري که در ايام سوگواري امام حسين (ع) مراسم برگزار ميکنند، تکيه علي پاشاخان ايلخاني کلهر از طايفه جامي زادهها در برزه دماغ، تکيه معتضد در محله چناني و تکيه حاج عباس اربابي در گذر صاحب جمع بود.
از آغاز محرم، مساجد، تکايا، بازار و خيابانهاي شهر سياه پوش ميشوند و پرچمهاي سياه بر سر در مغازهها نصب ميشود. از اول ماه محرم تا شب نهم، هيأت عزاداري در مساجد روضه خواني و سينه زني انجام ميشود. دستههاي زنجيرزني در روز تاسوعا بيرون از فضاي مساجد به سوگواري ميپردازند. در روز عاشورا که اوج سوگواري اهل بيت و سالار شهيدان است، هيأت عزادار از محلههاي مختلف شهر با حمل علم و کتل، به همراه دستههاي زنجيرزن، سنج زنان از مساجد بيرون مي آيند و به سمت مزار شهدا ميروند.
در روز عاشورا کُتَل نيز حرکت ميدهند. در زمان هيأت عزادار، کتل را در جلو حرکت ميدهند. دور تا دور کتل، پيرمردان اشعاري در سوگ حضرت امام حسين (ع) و يارانش به طور آهسته و حزن انگيز ميخوانند. در پشت سر آنها زنان حرکت کرده و شيون ميکنند. علم داران پشت سر زنان حرکت کرده و به دنبال آنان جوانان هستند. در استان کرمانشاه، روستاهاي کندوله و فش از جمله نقاطي هستند که در مراسم عزاداري داراي آداب و رسوم خاص خود هستند.
از ديگر مراسم اين ايام، شبيه خواني و تعزيه است که در روز عاشورا انجام ميشود. اهالي روستاها از ميهماناني که از نقاط دور و نزديک به آنجا ميآيند، به نحو احسن پذيرايي و آنان را اطعام مينمايند.
4) سيستان و بلوچستان: نوحه خواني، سينه زني، زنجيرزني، برگزاري زيارت عاشورا و تعزيه خواني از جمله آيينهاي معمول مردم سيستان در ايام محرم به شمار ميرود. پخت حليم و شله زرد، امتناع مردم سيستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ريش سفيدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا براي اعلام رسيدن ماه محرم و برگزاري مجالس روضه و عزاداري در منازل از جمله آداب خاص مردم سيستان در ماه محرم و 18 روز پس از آن است. تعزيه در سيستان به صورت روزشمار اجرا ميشود. به اين صورت که شبيه خوانان هر روز ماه محرم را به يکي از ياران امام حسين (ع) مثلاً علي اکبر(ع) و يا حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص ميدهند.
در بلوچستان مردم اهل تسنن به آغاز ماه محرم، خود را در سوگ سرور سالار شهيدان سهيم دانسته و با اجراي برنامههاي وعظ و سخنراني در محافل مذهبي به استقبال از اين ماه ميروند.
با آغاز اولين روز از ماه محرم امامان جمعه، پيش نمازان مساجد و روحانيان اهل تسنن با سخنراني در مساجد و محافل مذهبي، مردم را از اهميت اين ماه آگاه ميسازند و با روايت احاديث مختلف سعي دارند مظلوميت امام حسين (ع) و نقش ايشان در احياي اسلام و همچنين در توصيف عظمت اين ماه پربرکت به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهايي مثل حصيربافي و سوزن دوزي برميدارند و بيشتر سعي دارند خود را با ذکر و تسبيح و نماز و روزه مأنوس کنند. اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهاي عاشورا روزه ميگيرد، آنها بر اين باورند که گرفتن روزه در اين ايام اجر و ثواب بسياري دارد.
پخت انواع غذاهاي محلي از قبيل حلوا، خورشت و برنج و همچنين شير و خرما ميان خانوادههاي کم درآمد از ديگر آيين هاي روزهاي تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است.
مردم چابهار با برپايي آيينهاي نوحه خواني، تعزيه، روضه خواني، سخنراني، سينه زني و زنجيرزني همچنان ياد قيام سرور و سالار شهيدان را زنده نگاه داشتهاند.
در ظهر عاشورا مردم محلي در بندر مرزي چابهار با آداب و رسوم خاصي با آتش زدن خيمهها به ياد اسيران کربلا بر سر و سينه ميزنند و با حضرت زينب (س) و اسيران همدردي ميکنند. زنان پاکستاني مقيم چابهار نيز در دهه اول محرم با نوحه خواني و برپايي آيينهاي ويژه به سوگواري پرداخته و در شب عاشورا نيز با بستن حجله حضرت قاسم (ع) به عزاداري خاص «حصر قاسم» ميپردازند.
5) فارس، «آيين چک چکو»:آيين چک چکو نوعي نمايش مذهبي است که در شهرستان استهبان فارس همه ساله در عصر عاشورا برگزار ميشود. آيين چک چکو از 150 تا 200 سال پيش در استهبان فارس و در بعضي ديگر از شهرهاي اين استان تاريخي و کهن ايران برگزار ميشده است. مردم اين شهر مانند ديگر عاشقان در مناطق مختلف کشور به شيوه خود مراسم عزاداري امام حسين(ع) را برگزار ميکنند. برگزاري آيين چک چکو در استهبان از ديرباز در ايام محرم و عصر عاشورا مرسوم بوده و نوعي نمايش مذهبي است. در اين آيين، دسته عزاداران با لباسهاي سياه و شالهاي سبز در يک دايره، دور حوض حلقه ميزنند و در فاصله يک قدمي ميگردند، در حالي که در ميان دستهايشان چوبهاي کوچکي به نرمي مي چرخند. در ميانه، مرثيه خوان ايستاده و ميخواند: «اين دل تنگم عقدهها دارد، گويي يا ميل کربلا دارد.» مردان سياهپوش، چوبها را بالاي سر ميبرند و بر هم ميسايند و با آهنگ مرثيه خوان تکرار ميکنند: «کز لبش جاري صوت قرآن است» و صداي چک چک چوبها با صداي مرثيه خوان درهم ميپيچد.
عزاداران با در دست گرفتن دو چوب (يا دو سنگ) به دور فردي که نوحه ميخواند حلقه ميزنند و با آهنگ او دستها را بالاي سر ميبرند، دوبار چوبها (يا سنگها) را به هم ميزنند و پس از خم شدن، دوباره آنها را بين پاها به يکديگر ميزنند. سپس قدمي به جلو و بعد قدمي به عقب برميدارند. در همين حال مرثيه خوان به نوحه خود ادامه ميدهد و عزادارن بيت اول نوحه را تکرار ميکنند. اين آيين شکل نماديني از اتفاقاتي است که پس از شهادت امام حسين (ع) روي ميدهد. مردم استهبان معتقدند براساس نظر مورخين، پس از شهادت امام حسين (ع) لشکريان يزيد به دستور شمر با اسبهايشان بر جنازه شهداي کربلا ميتازند و آيين چک چکو، واکنشي به سُم کوبي اسبان اشقياء بر بدن مطهر اوليا است.
شنبه 26 آذر 1390 - 9:58