نگاهي به معماري آرامگاه حافظ (حافظيه)

پس از به خاك سپردن حافظ در باغ مصلي تا مدتي قبر او بدون ساختمان بود، 65 سال بعد از وفات او يعني در سال 856 هـ.ق در زمان حكمراني ميرزا ابوالقاسم گوركاني، شمس‌الدين محمد يغمايي كه استاد و وزير او بود بر فراز قبر حافظ عمارت گنبدي بنا كرد و جلوي آن حوض بزرگي ساخت كه به وسيله آب ركن‌آباد پر مي‌شد. اين بنا در اوايل قرن يازده هجري در زمان سلطنت شاه‌عباس تعمير شد. از زمان ساخت اين بنا تاكنون تعميرات بسياري انجام گرفته اما مهم‌ترين اقدامات در زمان كريم‌خان زند انجام گرفت. او در سال 1188 هـ.ق ساختماني با عظمت بر روي آرامگاه حافظ ساخت. ساختمان او به شيوه بناهاي زمان زنديه داراي تالارهاي با چهار ستون سنگي يك پارچه بود كه از طرف شمال و جنوب گشاده و دو طرف چپ و راست آن دو اتاق ساخته شده بود، به گونه‌اي كه مقبره حافظ در شمال تالار قرار مي‌گرفت و در جنوب آن باغي بزرگ نمايان بود. همچنين كريم‌خان دستور داد تا سنگي از جنس مرمر براي قبر حافظ بتراشند و پس از آماده شدن سنگ دو غزل از بهترين غزل‌هاي حافظ را به خط نستعليق كه توسط حاج آقاسي بيگ افشار آذربايجاني نوشته شده بود بر روي آن حجاري كردند. سنگ فعلي همان سنگ قبر زمان زنديه است ابعاد اين سنگ 40*80*266 سانتي متر است. در بالاي كتيبه سنگ و در ميان ترنجي اين جمله نوشته شده است: «انت‌الباقي و كل شيئي هالك» و در زير آن غزلي از حافظ در دوازده سطر و دور آن نيز غزلي ديگر از حافظ نوشته شده است.

پس از حكومت زنديه نيز افراد زيادي آرامگاه را تعمير و مرمت كرده‌اند كه برخي از آنان عبارتند از:

- در سال 1273 هـ.ق تهماسب ميرزا (مؤيد) حكمران فارسي آرامگاه را تعمير و مرمت كرد.

- در سال 1295 هـ.ق فرهاد ميرزا (معتمدالدوله) فرمانرواي فارسي معجري چوبي دو آرامگاه خواجه نصب كرد.

- در سال 1317 هـ.ق شاهزاده ملك منصور (ملقب به شعاعل السلطنه) والي فارسي معجري آهنين روي قبر حافظ ساخت و كتيبه‌اي را نيز بر بالاي آن قرار دارد.

- در سال 1310 هـ.ق فردي به نام دبير اعظم بهاري كه استاندار فارسي بود سر در حياط جنوبي و نارنجستان آن را سر و سامان داد، همچنين خياباني در جلوي آرامگاه احداث كرد و نام آن را «خرابات» گذاشت كه بعدها به گلستان تغيير نام پيدا كرد.

- در سال 1314 هـ.ق به كوشش مرحوم علي‌اصغر حكمت (وزير فرهنگ وقت) طرح نقشه آرامگاه حافظ به شكل كنوني آن توسط «آندره گدار» باستان‌شناس فرانسوي تهيه شد و به مرحله اجرا درآمد و در سال 1316 پايان يافت. طبق اين نقشه تالار چهار ستون وسط كه در زمان زنديه احداث شده بود از دو طرف امتداد يافت و حافظيه به دو محوطه، شامل باغ در جنوب تالار و آرامگاه در شمال آن تبديل شد. در اين ساختمان عمارت قديمي كريمخان زند به صورت تالاري درآمد كه 56 متر طول دارد و به وسيله 20 ستون سنگي بلند نگه داشته مي‌شود كه چهار ستون يكپارچه كريمخاني در ميان اين ستون‌ها قرار دارد و 16 ستون ديگر دو تكه مي‌باشد كه در سال 1315 شمسي ساخته و نصب گرديده است.

- «صحن شمالي»: صحن شمالي حافظيه به ابعاد 50*60 متر است كه سابقاً قبرستان عمومي بوده است. در وسط صحن قبر حافظ قرار دارد كه با داشتن پنج پله قريب يك متر از كف صحن مرتفع‌تر است. سنگ مرمري كه كريمخان زند بر روي مزار حافظ گذاشته بود به همان حال باقي است. بالاي قبر گنبدي است كه به وسيله هشت ستون سنگي يكپارچه پنج متري به شكل ستون‌هاي كريمخاني نگهداري مي‌شود. سطح خارجي گنبد به وسيله ورق‌هاي مس ترك تركي مانند كلاه قلندران و دراويش پوشيده و سقف گنبد با كاشي‌هاي رنگين معرق، تزئين شده است. دور تا دور زير سقف ابياتي به خط ثلث روي كاشي نوشته شده است. در جنوب صحن دو حوض آب است كه هر يك به وسيله دو باغچه كه داراي درختان نارنج مي‌باشد محصور است. دور تا دور سمت شرقي و شمال غربي صحن نيز باغچه‌هايي است كه آن‌ها كاج، سرو و نارنج كاشته شده و چمن‌كاري گرديده است.

در سمت شرقي صحن ديواري بلند است كه پشت آن دستشويي، گلخانه و آرامگاه خصوصي است. در سمت شمال صحن حافظيه ديواري است كه پشت قسمت شرقي آن قسمت زمين خالي است و در وسط آن عمارت كتابخانه مي‌باشد كه اكنون به مركز حافظ‌شناسي و سعدي شناسي تبديل شده است. در سمت غرب آن نيز چاپخانه سنتي مي‌باشد و در قسمت شرق آن نيز غرفه فروشي كتاب‌هاي ميراث فرهنگي است.

كريم‌خان زند در زير گوشه غربي تالار آب انباري ساخت كه از آب ركن‌آباد پر مي‌شد و براي آبياري درختان از آن استفاده مي‌كردند. اين آب انبار هنوز سالم مانده ولي اكنون آب آن از چاهي بيرون از آرامگاه پر مي‌شود. در سمت غربي صحن نيز ديواري است با اطاق‌هايي كه داخل آن‌ها قبور ديده مي‌شود. در قسمت ديگر مقبره خانواده قوام‌الملك شيرازي قرار دارد كه داراي سر در مرتفعي است، پشت مقبره حياط كوچكي قرار دارد كه در غرب آن چندين مقبره شخصي است و در وسط آن نيز حوض كوچكي قرار دارد.

«تالار حافظيه»:

اين تالار همان‌طور كه قبلاً توضيح داده شد، از ساختمان‌هاي دوره زنديه است. كه سابقاً در وسط تالاري با چهار ستون بوده و هر طرف آن تالار چهار اتاق بوده كه در تعميرات اخير اتاق‌ها برداشته شده و و تالار فعلي به طور 56 متر و عرض 8 متر با 20 ستون سنگي يكپارچه به ارتفاع پنج متر به وجود آمده است. طرفين تالار (شرق و غرب آن) دو اتاق ساخته شده كه يكي دفتر حافظيه و ديگري در اختيار ميراث فرهنگي قرار داد. در پيشاني اين دو اتاق يكي ديگر از غزل‌هاي حافظ را به خط نستعليق بر روي سنگ مرمر نوشته و نصب كرده‌اند.

«حياط جنوبي»:

اين حياط كه نسبت به كف تالار 18 پله، قريب 4 متر گودتر است به ابعاد 80*150 متر است (اين پله‌ها در اواخر سال 1377 توسط سازمان ميراث فرهنگي تعمير شد) در وسط اين حياط باغچه باريك بلوار مانندي است به عرض 4 متر كه در آن چمن و گل كاشته شده است. طرفين اين بلوار دو راهرو به عرض 4 متر است كه به رفت و آمد اختصاص دارد. در اطراف دو راهرو، دو باغچه است به ابعاد 20*45 متر كه اطراف آن‌ها سرو و كاج كاشته‌اند و در وسط هر يك از اين دو باغچه يك حوض مستطيلي به ابعاد 4*32 متر ساخته شده است. طرفين اين دو باغچه راهرويي است به عرض 4 متر كه براي استراحت و رفت و آمد احداث شده‌اند. در شرق و غرب حياط دو نارنجستان است كه هر يك به ابعاد 35*70 متر است و در هر يك تعدادي درخت نارنج كاشته شده است. در سه طرف حياط جنوبي آرامگاه ديوارهاي آجري مرتفعي است. البته قسمتي از وسط ديوار جنوبي برداشته شده و نرده‌هاي آهني نصب شده است و در وسط آن در ورودي به حافظيه قرار دارد كه با سه پله به خيابان گلستان متصل مي‌شود.

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي محوط زيباي آرامگاه حافظيه چهار هزار متر مربع در سمت غرب آن گسترش يافت. در مجاورت آرامگاه حافظ عده‌اي از شعرا، ادبا و بزرگان و عرفا مدفونند برخي از آن‌ها عبارتند از: اهلي شيرازي، فرصت‌الدوله شيرازي، فريدون توللي، دكتر مهدي حميدي، دكتر نوراني وصال و...

منبع:

كتاب شيراز يادگار گذشتگان- محمدكريم خرمايي- انتشارات فرهنگ پارس.

سه‌شنبه 13 مهر 1389 - 9:18

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری