- موردي يافت نشد
نقد و تحليل
جمال الدين بانج فروزش
بايسته‌هاي برنامه‌ريزي براي اوقات فراغت(2)
اوقات فراغت به عنوان يك پديده فرهنگي، اجتماعي كه در ابعاد مختلف اقتصادي، سياسي و غيره مؤثر است موضوع مشترك بين مقام اقشار جامعه است. ويژگي‌هاي نهفته در اوقات فراغت عاملي است كه از يك سو مورد توجه و عنايت دست‌اندركاران تعليم و تربيت و مسئولان امور فرهنگي و از طرف ديگر روان‌شناسان و جامعه‌شناسان قرار مي‌گيرد به طوري كه بسياري از كارشناسان معتقدند اوقات فراغت آيينه تما‌نماي فرهنگ يك جامعه است.
به اين معنا كه چگونگي گذراندن اوقات فراغت افراد يك جامعه تا حد زيادي معرف ويژگي‌هاي فرهنگ آن جامعه است و از اين نظرگاه كوشش براي شناسايي و چگونگي گذراندن اوقات فراغت در يك جامعه يا يك گروه اجتماعي حائز اهميت و اعجاز ويژه‌اي است كه قرآن كريم مي‌فرمايد:
«فاذا فرغت فانصب و الي ربك فارغب» 1
پس چون فراغت يافتي به طاعت در كوشش و با اشتياق به سوي پروردگارت روي آورده و حضرت اميرالمؤمنين (ع) مي‌فرمايد: «غامض الفرصه عند امكانها فانك غير مدرك‌ها بعد فوتها» فرصت‌هاي پيش آمده را صيد كنيد واگر از دست بروند ديگر آنها را به دست نمي‌آوريد.2
آري اوقات فراغت اگر چه فرصت، نعمت و سرمايه ارزشمندي است كه بايد قدر آن را به خوبي دانست ليكن از جهت عدم توجه به برنامه‌ريزي مناسب و بهره‌گيري لازم از آن مي‌تواند به مسئله، مفصل و حتي ورطه خطرناكي براي همه اقشار جامعه به ويژه نسل نوجوان و جوان تبديل گردد. پژوهش‌هاي صورت گرفته نشان مي‌دهد يكي از عوامل مهم بزهكاري در جوانان نبود برنامه مشخص براي غني‌سازي اوقات فراغت آنها در ايام فراغت است كه موجب شكل‌گيري زمينه‌هاي بزهكاري اجتماعي مي گردد لذا لازمه بهره‌گيري از اين فرصت سازنده و ارزنده محصور كردن و حفظ كردن آن از طريق برنامه‌ريزي مفيد و ايجاد فرصت‌هاي جديد تجربي خارج از محيط‌هاي رسمي مي‌باشد بايد اين اوقات ارزشمند و طلايي را آن گونه برنامه‌ريزي كنيم كه از برنامههاي اولويت‌دار محسوب و آنگونه طراحي كنيم كه مختص به زمان خاصي نباشد.
كاركردهاي اوقات فراغت:
با عنايت به تعاريفي كه از اوقات فراغت در بايسته‌هاي برنامه‌ريزي براي اوقات فراغت جوانان در شماره يك ارائه گرديد در اينجا به وجوه مشترك ديدگاه‌هاي انديشمندان و متفكرين كه براي كاركردهاي گوناگون اوقات فراغت و فعاليت‌هاي فراغتي قائل شده‌اند اشاره مي‌گردد كه شامل مواردي از جمله استراحت، تجديد قوا، تفريح، سرگرمي، شادابي، نشاط، رشد شخصيت و برقراري تعادل در شكل‌گيري هويت، كسب معلومات و ارتقاء آگاهي‌ها و پرورش و شكوفايي استعدادها و خلاقيت‌ها مي‌شود.
از اين رو برنامه‌ريزي براي اوقات فراغت جوانان ضمن اينكه نقش مكمل در برنامههاي رسمي تربيتي جوانان ايفاد مي‌نمايد مانع از گسترش بزهكاري جوان شد و در شكل توسعه يافته خود مي‌تواند جوانان را مسئوليت‌پذير، جامع‌پذير و مشاركت‌جو به بار آورد.3
برنامه‌ريزي:
- براي برنامه‌ريزي تعاريف متعددي از سوي نظريه‌پردازان ارائه شده است كه در اينجا به چند مورد از تعاريف اشاره مي‌گردد.
- برنامه‌ريزي عبارت است كه يقين هدف و يافتن يا پيش‌بيني كردن راه تحقق آن.
- برنامه‌ريزي عبارت است از تهيه و توزيع تخصيص عوامل و وسايل محدود براي رسيدن به هدف‌هاي مطلوب در حداقل زمان و با حداقل هزينه ممكن.
- برنامه‌ريزي عبارت است از تصور و طراحي وضعيت مطلوب، و يافتن و پيش‌بيني كردن راه‌ها و وسايلي كه نيل به آن را ميسر مي‌سازد.
- برنامه‌ريزي شامل كليه فعاليت‌هاي منجر به يقين هدف و انتخاب راه و روش مناسب براي نيل به آن هدف است مي‌شود.4
اهميت برنامه‌ريزي:
يكي از ويژگي‌هاي برنامه‌ريزي اين است كه جهت را مشخص مي‌كند و اين فرصت را در اختيارتان قرار مي‌دهد كه بدانيد مي‌خواهيد به كجا برويد و چطور بايد به آنجا برويد و ديگر اينكه در برنامه‌ريزي معيارهايي براي عملكرد و هدف ارائه مي‌گردد و فرصت‌ها و تهديدهايي آتي را گوشزد مي‌كند و در نهايت برنامه‌ريزي چارچوب وحدت براي رسيدن به اهداف را به وجود مي‌آورد.
كوان تسو فيلسوف چيني در خصوص اهميت برنامه‌ريزي مي‌گويد: اگر براي يك سال برنامه‌ريزي مي‌كنيد گندم بكاريد اگر مي‌خواهيد براي ده سال برنامه‌ريزي كنيد درخت بكاريد در صورتي كه براي يك عمر برنامه‌ريزي مي‌كنيد انسان تربيت كنيد.5
مراحل مختلف برنامه‌ريزي فرهنگي:
- تجزيه و تحليل گذشته پديده فرهنگي (پديده‌اي كه مي‌خواهيم براي آن برنامه ارائه كنيم.)
- طراحي، تدوين و ترسيم دقيق اهداف فرهنگي.
- بررسي علمي نيازها و نگرش‌هاي اجتماعي گروه مخاطب و شناسايي مناسبات حاكم بر آنها به منظور دستيابي به اولويت نيازها.
- شناسايي موانع، مشكلات و محدوديت‌ها براي اجراي برنامه در ابعاد نرم‌افزاري و سخت‌افزاري.
- طراحي برنامه‌ها با توجه به اهداف، سنجش نيازها، قابليت و محدوديت‌ها.
ابلاغ برنامه
- نظارت، ارزيابي و ارائه گزارش عملكرد
محاسن برنامه‌ريزي:
- اهداف را در چارچوب برنامه‌ريزي مي‌توان تحقق بخشيد.
- زمينه را براي اجراي تصميم‌ها فراهم مي‌كند.
- در سطوح مختلف كمك مي‌كند تا طرح‌هاي آينده به طور منظم انجام شود و حداكثر نتيجه را به دست آورد.
- متمركز شدن به طريق دستيابي به مقاصد و اهداف و احراز از انحراف از مسير.
- موجب بودجه‌بندي مي‌گردد و در نتيجه ابزار كنترل را به دست مديريت مي‌دهد.
- روحيه گروهي را بالا مي‌برد و در نتيجه كارايي سازمان افزايش مي‌يابد.
حال با توجه به موارد فوق اشاره جهت تدوين برنامه‌ريزي نگاهي اجمالي به ارزيابي وضعيت موجود اوقات فراغت مي‌پردازيم.
ارزيابي وضعيت موجود
الف) تبيين وضع موجود
- حدود 22 وزارتخانه و نهادهاي عمومي در امر اجراي برنامههاي اوقات فراغت جوانان فعاليت مي‌نمايند.
- نسبت برنامههاي فراغتي اجرا شده توسط تشكيل‌هاي غيردولتي جوانان از رشد نسبي خوبي برخوردار مي‌باشد و تحقيقات سازمان ملي جوانان نشان مي‌دهد به رغم گستردگي جمعيت جوانان كشور، تنوع تقاضاها امكانات اوقات فراغت تنها پاسخگوي 20 درصد تقاضاي جوانان است و آخرين نتايج نظرسنجي انجام شده حاكي است بيشترين فراواني در شيوه گذراندن اوقات فراغت به شيوه فردي غيرفعال همچون تماشاي تلويزيون كه بر اساس آمار 61 درصد مي‌باشد و 89 درصد از جوانان توزيع امكانات را ناعادلانه مي‌دانند و 78 درصد نيز برنامههاي فراغتي را ناكافي مي‌دانند. همچنين 71 درصد جوانان معتقدند كه اوقات فراغت آنها بي‌هدف مي‌گذرد در صورتي كه 62/8 درصد از جوانان اوقات فراغت را درون خانه و در تنهايي و به صورت فردي مي‌گذرانند.6
ب) عملكرد برنامههاي فراغتي دستگاه‌ها
هرچند كه در طول سنوات گذشته تلاش‌هاي زيادي توسط دستگاه‌هاي اجرايي در زمينه برنامههاي فراغتي جوانان صورت گرفته ليكن آمار و ارقام موجود و بررسي‌ها كارشناسان نشان مي‌دهد كه:
حجم كل برنامههاي ارائه شده با ميزان فراغت جوانان تناسبي ندارد و جنس برنامه‌ها و نوع ارائه آنها هم با روحيات و علايق جوانان تناسب كمتري دارند. (عرصه محور به جاي تقاضاي محور) از سوي ديگر برنامههاي اجرا شده توسط دستگاه‌ها از هماهنگي لازم برخوردار نيست و اغلب دستگاه‌ها سعي كردند كه همه انواع برنامههاي فراغتي را خود به تنهايي اجرا نمايد و نيروي انساني مرتبط با برنامههاي فراغتي جوانان نوعاً فاقد مهارت‌هاي تخصصي در اين زمينه هستند تا جايي كه سهم برنامههاي تشكل‌هاي غيردولتي در اوقات فراغت جوانان در قبال سهم برنامههاي دولت بسيار ناچيز بوده است. همچنين نوع نگاه دستگاه‌ها به اوقات فراغت نگاه سخت‌افزاري به جاي نرم‌افزاري است و توقعات و انتظارات بيشتر متوجه دولت و نهادهاي حكومتي شده است تا بخش‌هاي غيردولتي و خصوصي.
ج) نقاط قوت:
از مهم‌ترين نقاط قوت در فرآيند برنامه‌ريزي و اجرا فعاليت‌ها در اوقات فراغت مي‌توان به نكات ذيل اشاره كرد.
- توسعه تشكل‌هاي غيردولتي و نهادهاي مدني در برنامههاي اوقات فراغت جوانان طي سال‌هاي اخير.
- حضوري جدي بخش خصوصي در توليد محتوا و متنوع شدن كالاها و خدمات مرتبط با برنامههاي فراغتي.
- اسقبال استفاده‌كنندگان از شيوه‌هاي مدرن گذران اوقات فراغت.
- افزايش استقبال جوانان براي حضور بيشتر در برنامههاي مشاركتي اوقات فراغت.
- وجود مراكز و اماكن مناسب جهت گذراندن اوقات فراغت اعم از اردوگاه‌ها و...
د) نقاط ضعف:
مهم‌ترين محورها و نقاط ضعف برنامههاي اوقات فراغت را مي‌توان در نكات ذيل خلاصه كرد:
- عدم تناسب برنامههاي ارائه شده با ميزان فراغتي مورد نياز جوانان.
- محدوديت امكانات و منابع دولتي در زمينه گذراندن اوقات فراغت در كنار سهم بالاي جمعيت جوان كشور.
- ضعف سياست‌گذاري يكپارچه در واحدهاي هماهنگ‌كننده، پشتيباني‌كننده و نظام ارزيابي و نظارت در واحدهاي اجرايي.
- عرضه محوري در برنامه‌ريزي و اجراي اوقات فراغت.
- تصدي‌گري دولت در امور مربوط به گذران اوقات فراغت.
- توزيع نامتناسب امكانات و فضاهاي فراغتي در سطح ملي.
- نارساني در روش‌هاي تبليغي و اطلاع‌رساني امور اوقات فراغت.
- كم‌رنگ بودن مشاركت جوانان در نظام مديريت و برنامه‌ريزي گذران اوقات فراغت.
- محدود بودن برنامههاي اوقات فراغت به فضاها و دوره‌هاي زماني خاص.
- غلبه شيوه‌هاي غيرفعال گذراندن اوقات فراغت به شيوه‌هاي فعال آن.
- غلبه نگاه سخت‌افزاري به اوقات فراغت در مقايسه با نگاه نرم‌افزاري در ميان دستگاه‌هاي اجرايي مرتبط.
هـ) فرصت‌ها:
- گسترش تبادلات و مناسبات بين فرهنگي و بي‌المللي از طريق فضاهاي مجازي و شبكه‌هاي ارتباطي.
- متنوع شدن برنامههاي فراغتي و ارائه برنامههاي جديد فراغتي در سطح بين‌الملل.
- بالا رفتن آگاهي آحاد جامعه و نياز تلقي كردن گذراندن اوقات فراغت و تأثير آن در سلامت جسماني و رواني افراد.
- توسعه زيرساخت‌ها، گسترش ارتباطات و رسانه و توسعه نوين آموزش و ارتباطي رايانه، اينترنت و...
- افزايش تمايل سنجش خصوصي براي ورود و سرمايه‌گذاري در اوقات فراغت.
- تأكيد بر جايگاه والاي جوانان و تكامل همه‌جانبه مادي و معنوي از آنان از جمله قانون اساسي از چشم‌انداز بيست ساله، سند فرادستگاهي قانون چهارم و پنجم توسعه اقتصادي و اجتماعي.
- نسبت بالاي جمعيت جوان كشور.
- ايجاد بسترها و مكان‌هاي جديد فراغتي از جمله گسترش فرهنگسراها، فضاهاي فرهنگي و تفريحي.
و) تهديدها:
علاوه بر آن چه تاكنون در خصوص فرصت‌ها و بايسته‌هاي برنامه‌ريزي اوقات فراغت جوانان يادآوري شد مانند اغلب عرصه‌اي فرهنگي تهديدهاي ويژه اين حوزه را هم نبايد فراموش كرد كه از مهم‌ترين آنها مي‌توان چنين نام برد.
- افزايش تمايل جوانان به گذراندن اوقات فراغت در محيط‌هاي مجازي.
- افزايش گرايش جوانان به استفاده از برنامههاي فردي گذران اوقات فراغت.
- نگرش خاص جنسي به استفاده از برنامههاي فراغتي.
- پايين بودن نسبي سطح رفاه اجتماعي.
- بالا بودن فرصت فراغتي جوانان در مقايسه با ساير افراد جامعه.
- پايين بودن سطح آگاهي خانواده و جامعه از تأثير اوقات فراغت در بهره‌وري و افزايش سلامت رواني جوانان.
ز) چالش‌ها و تنگناهاي اساسي:
- از فقدان مباني تئوريك منطبق با فرهنگ ايراني.
- ضعف نظام مديريت عاليه در امور مربوط به گذراندن اوقات فراغت اعم از سياست‌گذاري، برنامه‌ريزي، هماهنگي، اجرا و نظارت.
- پوشش اندك نيازهاي فراغتي جوانان از طريق برنامههاي اجرايي دستگاه‌هاي مرتبط.
- نامتعادل بودن سهم بخش دولتي، غيردولتي، خانواده‌ها و جوانان در برنامههاي فراغتي.
- رقابتي نبودن فعاليت‌هاي مربوط به گذراندن اوقات فراغت.
- فقدان تقسيم كار ملي منسجم و مدون و برنامه‌ريزي شده در زمينه گذران اوقات فراغت مي‌توان به عنوان مهم‌ترين چالش‌ها و تنگناهاي برنامه‌ريزي اوقات فراغت نام برد همچنان كه:
- كمبود امكانات و منابع فراغتي متناسب با نيازهاي جوانان.
- محدود بودن برنامههاي فراغتي به فضاها و دوره‌هاي زماني خاص.
- توزيع نامناسب امكانات و فضاهاي فراغتي در سطح كشور، از ديگر عوامل و تنگناهاي اين حوزه است.
همچنين از ديگر مواردي كه مي‌توان از آنها به عنوان تهديدهاي مهم اين عرصه نام برد عبارتند از:
الف) سياست‌گذاري:
- به رسميت شناخته نشدن گفتمان اوقات فراغت در جامعه.
- كم‌توجهي به سنجش خصوصي و نهادهاي غيردولتي و خانواده‌ها.
- كم‌توجهي به مناطق محروم (گروه‌هايي كه كمتر امكان دسترسي به برنامههاي اوقات فراغت دارند.
ب) برنامه‌ريزي:
- مبتني نبودن بر نيازهاي گروه مخاطب و تقاضا محور نبودن فعاليت‌ها.
- گذراندن عمده وقت به فعاليت‌هاي فرد و غيرفعال.
- ضعف اطلاع‌رساني و عدم توجه جامعه به موضوع اوقات فراغت.
- اجراي برنامههاي غيرتخصصي توسط دستگاه‌هاي دولتي.
- ناكافي بودن اعتبارات دولتي.
- نبود بانك اطلاعات جامع اوقات فراغت در كشور.
- عدم هماهنگي بين دستگاه‌هاي متولي.
ج) نظارت و ارزشيابي:
از جمله مواردي كه مي‌توان از آن به عنوان آفات و نظام نظارت و ارزشيابي ياد كرد:
- ناكارآمدي نظام ارزشيابي به ليل نبود شاخص‌هاي مناسب و استاندارد و غيرشفاف بودن.
- اعتبارت دستگاه‌هاي دولتي.
طبقه‌بندي اشكال مختلف گذران اوقات فراغت:
شكل‌هاي مختلف گذران اوقات فراغت را مي‌توان به اساس مدل‌هاي ذيل دسته‌بندي كرد:
نوع مشاركت: فردي، خانوادگي، گروهي
كيفيت فراغت: خلاق، غيرخلاق
تحرك جسماني: فعال، نيمه‌فعال، غيرفعال
زمان فراغت: روزانه، هفتگي، تعطيلات، سالانه
مكان فراغت: خانگي، محل، شهري، برون‌شهري
فضاهاي فراغت: فضاي بسته، فضاي باز
نوع تصدي: خصوصي، دولتي، خدمات داوطلبانه
محورهاي گذران: هنري، علمي، ورزشي، سياحت و زيارت، تفريح و سرگرمي.
راهبردها و رويكردها:
بديهي است سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي براي رسيدن به وضع آرماني نيازمند شناخت «وضع موجود» است. يعني با شناخت گرايش‌ها، نگرش‌ها، تمايلات و علاقه‌مندي‌هاي نوجوانان و جوانان به انواع فعاليت‌هاي فراغت برنامه‌ريزي و تدارك امكانات لازم براي رسيدن از وضع فعلي به وضع مطلوب ممكن مي‌شود لذا امور ذيل به منظور هدايت و حمايت برنامه‌ريزي، براي گذران اوقات فراغت جوانان كه بتوانند در شكل‌گيري شخصيت آنان و سازندگي جامعه نقش بسزايي داشته باشد اشاره مي‌گردد.
هرگونه برنامه‌ريزي در زمينه اوقات فراغت جوانان بايد متضمن شناخت اقتضائات، ظرفيت‌ها و انتظارات دوره جواني باشد به عبارت ديگر برنامه‌ها بايستي به صورت تقاضا محور باشد نه عرضه محور هرگونه فعاليت در موضوع نيازهاي جوانان بايد با مشاركت فعال آنان همراه باشند.
در طراحي برنامه ملي بايد به روحيه نوگرايي تنوع‌طلبي ويژه دوران جواني توجه كرد و امكان خلاقيت و نوآوري را برايشان فراهم كرد.
- در جهت‌گيري برنامه‌ها بايد به طراوت و فرح‌بخشي آن توجه شود تا روحيه نشاط و شادابي در فعاليت‌ها محفوظ و شكوفا باقي بماند.
- افزايش گرايش جوانان به مشاركت جمعي و كار گروهي موجب كاهش فردگرايي و خودآرايي آنها.
- برنامه و فعاليت‌ها بايستي مستمر، پويا و پيوسته باشد و از اجراي برنامههاي مقطعي، ناهماهنگ واگذار پرهيز گردد.
- برنامههاي فراغتي ضمن پاسخ‌‌گويي به نيازها و انتظارات جوانان بايستي به نيازهاي جامعه مدني در زمينه‌هاي سازندگي و محروميت‌زدايي در ابعاد فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي توجه داشته باشيم.
منابع:
1- قرآن كريم سوره النشرح آيه 7 و 8.
2- نهج‌البلاغه مرحوم محمد دشتي حكمت 21.
3- كليات طرح جامع سامان‌دهي اوقات فراغت جوانان سازمان ملي جوانان.
4- آشنايي با اصول برنامه‌ريزي، دكتر علي‌اكبر رضايي و دكتر محسن فردرو.
5- كتاب اصول برنامه‌ريزي آموزشي محمدعلي فرجاد.
6- سايت سامان‌دهي امور جوانان سازمان ملي جوانان.
چهارشنبه 9 تير 1389 - 15:33
كليه حقوق اين وب سايت متعلق به سازمان تبليغات اسلامي مي‌باشد