از «دا» تا «بابانظر»؛ كتاب‌هايي كه آمار كتابخواني را بالا بردند

كتاب «دا» خاطرات سيده زهرا حسيني را به جرأت مي‌توان يك اتفاق در حوزه ادبيات دفاع مقدس دانست. آن هم در سال‌هايي كه بسياري از صاحبنظران و منتقدان معتقد بودند ادبيات دفاع مقدس چه در عرصه نشر و چه فيلمنامه و نمايشنامه ديگر آنقدر خلاقانه و جذاب به روايت 8 سال دفاع مقدس نمي‌پردازد كه بتواند زواياي جديدي از آن دوران را پيش روي مخاطب بگشايد و نسل جوان را نيز با رشادت‌هاي مردم ايران در آن سال‌ها آشنا كند.

گله‌هاي منتقدان و تولد اتفاقي نو به نام «دا»

منتقدان با اشاره به آمار پايين ‌فروش كتاب‌ها و فيلم‌هاي دفاع مقدسي تأكيد داشتند كه اين عرصه نياز به يك تحول بنيادين دارد. اين‌گونه نقد و نظرها كه بسياري از آن‌ها مشفقانه و واقع‌گرايانه بود از دوران افول هنر و ادبيات دفاع مقدسي خبر مي‌داد تا اينكه مهرماه سال 87 با انتشار كتاب «دا» (خاطرات سيده زهرا حسيني به روايت سيده اعظم حسيني) توسط انتشارات سوره مهر حوزه هنري نويد يك اتفاق نو داده شد.

اين كتاب كه خاطرات سيده زهرا حسيني از روزهاي آغازين جنگ در خرمشهر و ماجراهايي كه براي او به عنوان يك دختر جوان مبارز پيش مي‌آيد است در فاصله يك سال از چاپ نخستش با چنان استقبالي از سوي خوانندگان روبه‌رو شد كه تاكنون بارها و بارها با شمارگان قابل توجه، تجديد چاپ شده است.

حاشيه‌هايي سينمايي از يك اثر ادبي

اين كتاب را شايد بتوان جزو معدود كتاب‌هايي دانست كه چهره‌هاي مختلف ادبي، هنري، سياسي و اجتماعي را به واكنش دباره آن برانگيخته و اين تأثيرگذاري آن تا جايي پيش رفته كه خبرهاي زيادي درباره اينكه انجمن سينماي دفاع مقدس امتياز ساخت فيلمي بر اساس رمان «دا» را خريده و قصد دارد آن را به تهمينه ميلاني واگذار كند، منتشر شد و البته سينماگران و بازيگران ديگري نيز ضمن تحسين اين اثر درباره ظرفيت‌هاي تصويري آن سخن گفته و تمايل خود را براي ساخت يا بازي در فيلمي بر اساس اين رمان اعلام كردند.

واكنش سيده‌زهرا حسيني راوي كتاب «دا» درباره اينگونه اخبار اين بود كه وي در گفت‌وگويي رسماً اعلام كرد كه امتياز ساخت اين فيلم را به حوزه هنري هديه كرده است اما شرط واگذاري اين است كه كارگردان و هنرپيشه‌هاي اصلي با نظر وي انتخاب شوند.

البته در روزهايي كه بحث اقتباس سينمايي از اين كتاب گرم بود. عزيزالله حاجي‌مشهدي مدير مدرسه كارگاهي فيلمنامه‌نويسي حوزه هنري تأكيد كرد كه هيچ شخصيت حقيقي و حقوقي حق استفاده سينمايي، تلويزيوني و راديويي از كتاب «دا» بدون اجازه و هماهنگي مدرسه فيلمنامه‌نويسي حوزه هنري را ندارد.

به گفته حاجي مشهدي اگر كسي بر اساس اين كتاب فيلمنامه تهيه كرده باشد نيز اجازه استفاده از آن را بدون هماهنگي با مدرسه فيلم‌نامه‌نويسي حوزه هنري ندارد.

وي همچنين اعلام كرد كه اين كتاب طي يك تفاهم‌نامه و صورت‌جلسه كتبي و با حضور زهرا حسيني، راوي كتاب به مدرسه كارگاهي فيلمنامه‌نويسي حوزه هنري واگذار شده است.

«دا» در ميان اهالي ادب

از سويي ديگر و در جامعه ادبي، «دا» از همان روزهاي اول انتشارش در ميان اهالي ادبيات، منتقدان و صاحب‌نظران كه به نوعي اختصاصي‌ترين و حرفه‌اي ترين مخاطب اين اثر هستند نيز با استقبال و واكنش مثبت روبه‌رو شد. در نخستين اظهارنظرهاي جامعه ادبي، مرتضي سرهنگي اين اثر دفاع مقدسي را كتابي دانست كه به طور كامل متن جنگ را روايت مي‌كند و هيچ بخشي از آن بي‌جهت به حاشيه جنگ نمي‌پردازد.

وي با طبقه‌بندي «دا» در گروه‌ كتاب‌هاي روايت خاطرات خانواده از جنگ آن را در مقايسه با ديگر كارهاي مشابه اثري مي‌داند كه از ديگر كتاب‌هاي اين گروه عميق‌تر است به طوري كه اگر كسي وارد كتاب شود تا پايان با آن همراه خواهد بود و در نهايت خرمشهر را در دوران دفاع و اشغال به خوبي خواهد شناخت.

به اعتقاد سرهنگي، راوي كتاب با اين اثر جنگ خود را كامل كرده چرا كه سربازي كه خاطراتش را منتشر نمي‌كند جنگش را نيز ناتمام گذاشته است. سميرا اصلان‌پور و مينو فرشچي از ديگر نويسندگاني بودند كه درباره اين رمان بلند دفاع مقدسي اظهارنظر كردند.

فرشچي در يكي از جلسات «دا» اعلام كرد كه اگر اين كتاب را نمي‌خواند گويي بخش مهمي از جنگ را اصلاً حس نكرده بود چرا كه او جنگ را در شهر تجربه كرده و پيش از خواندن اين كتاب هرگز نمي‌دانسته مردمي كه در خرمشهر و مناطق ديگر جنگ بوده‌اند چه روزهاي عجيب و وحشتناكي را تحمل كرده‌اند.

از سويي ديگر سميرا اصلان‌پور نويسنده و منتقد ادبي، عناصر داستاني موجود در «دا» را باعث جذابيت‌هاي اين خاطره و باورپذيري آن را به دليل استفاده مناسب نويسنده از عناصر روايي دانست، وي همچنين برانگيختن «همزادپنداري» در مخاطب‌ را يكي ديگر از عوامل موفقيت «دا» عنوان كرد داوود غفارزادگان نويسنده و منتقد نيز اين كتاب را در حوزه زندگي‌نامه داستاني كتاب برجسته مي‌داند. همچنين ابراهيم زاهدي مطلق نويسنده و روزنامه‌نگار، «دا» را در ميان آثاري كه در حوزه خاطرات منتشر شده بي‌همتا دانسته است. از ديگر نويسندگان و منتقداني كه درباره اين كتاب نظر مثبتي دارد بلقيس سليماني است كه به گفته وي سيده اعظم حسيني خيلي خوب از عهد نوشتن اين كتاب برآمده و بهترين كتاب در زمينه زندگي‌نامه‌نويسي داستاني است كه تاكنون منتشر شده است.

نتايج يك نظرسنجي: «دا» برترين اثر در حوزه پژوهش ادبي سال 87

در فاصله مهرماه 87 تاكنون تعداد ديگري از اهالي ادبيات نيز در جلسات و گفت‌وگوهاي مختلف درباره «دا» نظراتي ابراز داشته‌اند كه شايد بتوان نظرسنجي خبرگزاري مهر را كه در تاريخ 28 اسفند 87 و با انگيزه انتخاب بهترين‌هاي ادبي اين سال در قالب نظرسنجي از كارشناسان حوزه ادبيات انجام شده چكيده‌اي از تمامي اين واكنش‌ها دانست. طبق اين نظرسنجي كتاب «دا» اولين اثر برتر ادبي، «بيوتن» رضا اميرخاني دومين اثر و «قلندريه در تاريخ» از محمدرضا شفيعي كدكني برترين اثر در حوزه پژوهش ادبي سال 87 اعلام شد.

نويسندگان و منتقدان ادبي برش‌هاي اعتقادي تأثيرگذار، ارائه تصاوير واقع‌گرايانه از جنگ، روايت صادقانه از يك دوره تاريخي، مخاطب‌پسند بودن، نثر ساده و روان را از جمله دلايل اين انتخاب برشمردند.

سياسيون و «دا»

اين كتاب در بين مخاطباني از طيف سياسي نيز بازخورد خوبي داشته و در كنار اظهارنظرهاي كلامي تني چند از سياسيون، 48 نفر از نمايندگان مجلس در نامه‌اي به وزير ارشاد، رئيس سازمان صدا و سيما و رئيس سازمان تبليغات اسلامي خواستار تدوين فيلم و سريال بر اساس كتاب «دا» شدند.

در اين نامه با اشاره به اهميت كتاب «دا» و توجه وافر جامعه به ويژه اهل فرهنگ و ادب و نويسندگان و هنرمندان به آن عنوان يكي از آثار ارزنده و فاخر ادبيات دفاع مقدس، از اين كتاب به عنوان «اثري ماندگار و مؤثر كه شايسته توجه ويژه و در خور ارزش‌هاي دفاع مقدس از سوي متوليان فرهنگي مي‌باشد» ياد شد.

از جمله نمايندگان امضا كننده اين نامه مي‌توان به سيدمحمدرضا تاج‌الديني، سيداحمد آوايي، محمد كرمي‌راد، علاءالدين بروجردي، جواد صبور، لاله افتخاري، علي مطهري، محمدتقي رهبر، سيدسليمان ذاكر، پرويز سروري، الياس نادران، علي‌اصغر گرانمايه، جواد آرين‌منش، جواد كريمي، عسكر جلاليان، عليرضا زاكاني، طيبه صفايي، عفت‌ شريفي، فاطمه رهبر، ناصر سوداني، سيدناصر موسوي، اميدوار رضايي، ستار هدايت‌خواه و داوود محمدجاني اشاره كرد.

تاكنون درباره كتاب «دا» گفتني‌هاي زيادي گفته و نوشتني‌هاي زيادي نوشته شده است. مسابقات كتابخواني و جوايز ادبي، جلسات نقد و بررسي، اهداي تنديس مهر از سوي خبرگزاري مهر به پديدآورندگان اين اثر، اعلام اين اثر در ليست پرفروش‌ها و پرخواننده‌ترين، ترجمه آن به زبان‌هاي مختلف از جمله انگليسي اردو و تركي و همچنين توزيع آن در عرصه بين‌المللي، تحليل از خبرنگاراني كه بهترين و بيشترين اخبار را درباره «دا» منتشر نقطه آغازين بحث بر لزوم تحول خلاق در ادبيات دفاع مقدس با هدف جذب حداكثري مخاطبان به ويژه نسل جوان كه به دليل فاصله زماني، مجال درك حضوري 8 سال رشادت‌هاي مردم و رزمندگان ايران در مقابل نيروهاي متجاوز عراقي را نداشته است، قرار داشت و حال در ميانه مقال بار ديگر تأكيد مي‌شود كه ادبيات دفاع مقدس لازم است همگام با جامعه امروزي گام بردارد و بتواند از ظرفيت‌هاي دراماتيكي كه در دفاع مقدس نهفته است بهترين بهره‌برداري را بكند. «دا» مثال نقضي بود بر ادعاي برخي كه معتقدند موضوع دفاع مقدس ديگر قابليت و ظرفيت پرداخت جديد و خلاقانه ندارد، اما آيا با يك مثال نقض مي‌توان در برابر منتقدان سربلند كرد؟ و آيا به واقع ارزش‌هاي دفاع مقدس اين دين را به گردن تمام كساني كه به نوعي از آن دوران توشه‌اي برداشته‌اند ندارد كه در بذل توجه به اين عرصه دست و دل ببازند؟

آنچه اشاره شد را شايد بتوان يكي از دلايلي دانست كه انتشارات سوره مهر را بر آن داشته كه همواره به ادبيات دفاع مقدس توجه ويژه داشته باشد و پس از گام موفق «دا» حال به سراغ كتاب «بابانظر» برود.

اين كتاب كه حاصل استخراج 36 ساعت مصاحبه تصويري سيدحسين بيضايي با سرتيپ دوم پاسدار شهيد محمدحسن نظرنژاد است به وسيله مصطفي رحيمي در هجده فصل به صورت كتاب تدوين شده است.

شهيد نظرنژاد كه به «بابانظر» جبهه‌ها شهرت داشت در سال 1358 از مشهد براي سركوبي منافقان به كردستان رفت و پس از آغاز جنگ وارد جبهه شد. وي از جمله پاسداراني بود كه به رغم شدت جراحات ناشي از اصابت تركشي به مدت 140 ماه در مناطق جنگي حضور داشت. اين جانباز 95 درصد در دوران دفاع مقدس مجروح شيميايي شد و مورد اصابت بيش از 160 تركش قرار گرفت و تا قبل از شهادتش 130 تركش با خود داشت.

شهيد نظرنژاد كه از ورزشكاران و كشتي‌گيران قديمي خراسان بود در سال 1375 براي بازديد از واحدهاي نظامي در ارتفاعات كردستان به آنجا اعزام شد و در ارتفاعات پرفشار آن منطقه بر اثر تنگي نفس و عوارض شيميايي پيش از هرگونه اقدامي از سوي پزشكان، به شهادت رسيد.

شباهت‌هاي «دا» و «بابانظر»

«بابانظر» از وجه‌هاي مختلفي به «دا» شبيه است كه اين شباهت‌ها هم در ظاهر (طراحي جلد، گرافيك، قالب صحافي و...) هم در ساختار تدوين و همچنين روايت‌گونه بودن از خاطرات جنگ و هم در نوع برخورد مسئولان حوزه هنري، اظهارنظر مخاطبان باز هم از طيف‌هاي مختلف هنري، ادبي و سياسي ديده مي‌شود.

اين كتاب هم همچون «دا» در فاصله كمي از چاپ نخست آن به چاپ‌هاي مجدد رسيد و اقبال عمومي به اين كتاب بار ديگر خون تازه‌اي در عرصه ادبيات دفاع مقدس جاري كرد.

«دا» و «بابانظر» قطعاً آن اندازه از ظرفيت‌هاي جذب مخاطب را داشته‌اند كه در روزهايي كه آمار كتابخواني و مطالعه آزاد در كشور ما چندان قابل توجه نيست، اين دو كتاب در فاصله كمي به جمع پرفروش‌ها مي‌پيوندد. ولي آنچه كه شايد با اين دو كتاب و براي نخستين‌بار به طور جدي در ايران تجربه مي‌شود مسأله اطلاع‌رساني، برگزاري جلسات پياپي و تبليغات درباره آن‌هاست.

اظهارنظرهاي چهره‌هاي سياسي و هنري درباره كتاب «بابانظر» هم بي‌شباهت به كتاب «دا» نيست. محمدباقر قاليباف؛ شهردار فعلي تهران همرزم سابق شهيد نظرنژاد است و بيشتر از هر كس مي‌توان او را رفيق و همراه راوي كتاب خاطرات «بابانظر» دانست. او به همراه يحيي رحيم‌ صفوي؛ فرمانده سابق سپاه پاسداران انقلاب اسلامي دو چهره سياسي هستند كه درباره اين كتاب سخنراني و اظهارنظر كرده‌اند. پرويز پرستويي و عزت‌الله انتظامي هم دو چهره شناخته شده عرصه سينما هستند كه اظهارنظر درباره كتاب «بابانظر» را آغاز كرده‌اند.

در پايان بار ديگر تأكيد مي‌شود تجربه اين دو كتاب نشان مي‌دهد كه اگر مردم از وجود كتاب‌هاي خوب مطلع شوند و چهره‌هايي از عرصه‌هاي مختلف به ويژه هنرمندان نام آشنا مردم را به خواندن كتاب تشويق كنند به مرور آمار كتابخواني در كشور بالا مي‌رود و قطعاً تجربه كتابخواني در انحصار چند كتاب خاص نخواهند ماند و در گام بعد فرهنگ كتابخواني بيش از پيش در كشورمان نهادينه خواهد شد.

در ادبيات دفاع مقدس آنچه خاطرات را در بين ديگر آثار شاخص مي‌كند، باورپذير و حقيقي بودن متن است. همچنين خاطرات بايد جزئي و نو باشند. با توجه به جامعه سياسي و خبري ايران، اگر براي اثري با كيفيت، خوب تبليغ شود، اثر قادر است بر اين فضاي جامعه غلبه كند. براي مثال زهرا حسيني در كتاب «دا» رنگين كماني از آرزوهاي درگير جنگ شده خود را به تصوير كشيده است و اين نكته مخاطب را با اين موضوع درگير خواهد كرد.

برگرفته از هفته نامه مهر، نشريه تخصصي كتاب انتشارات سوره مهر، شماره 73، 30 آبان 1388

دوشنبه 23 آذر 1388 - 9:25

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری