نگاهي به موسوعة كلمات الامام الهادي(ع)

موسوعة كلمات الامام الهادي(ع)

محمود شريفي، سيدحسين سجاديتبار و علي غلامي

شركت چاپ و نشر بينالملل، سازمان تبليغات اسلامي

چاپ اول، 1386، 404ص

اشاره

در عرصۀ علوم اسلامي، علم حديث، بهويژه نزد شيعيان، بعد از علوم قرآن، حائز اهميت بسياري است و بهعبارتي، مادرِ بسياري از علوم اسلامي يا همه آنها به شمار مي‌رود و پژوهش‌هاي ژرف و گسترده در اين زمينه و عرضۀ نتايج آنها،‌ ميتواند نيازهاي اين حوزه را برطرف نمايد.

گروه حديث پژوهشكده باقرالعلوم(ع)، چندي است که طي پروژههاي پژوهشي مختلف اقدام به تحقيق، گردآوري و تدوين سخنان منقول از اهل بيت(ع) کرده که برخي از آنها، به دو زبان عربي و فارسي تاکنون به طبع رسيده است. از شمار اين آثار ميتوان به فرهنگ جامع سخنان امام حسن(ع)، موسوعۀ كلمات الامام الحسن(ع)، فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسكري(ع)، فرهنگ جامع سخنان حضرت فاطمه(ع)، موسوعۀ کلمات سيدتنا فاطمۀ الزهراء، فرهنگ جامع سخنان امام هادي(ع) و موسوعة كلمات الامام الهادي(ع) اشاره کرد.

دربارة روايات و احاديث منقول از امام هادي(ع) تا پيش از اين اثر تحقيق چندان جامعي، صورت نگرفته بود. يكي از آثار قابل تأمل كه تاكنون در اين زمينه منتشر شده است، كتاب صحيفة امام هادي(ع) تأليف جواد قيومي ‌اصفهاني است كه جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامي، آن را در سال 1381 به چاپ رسانده است. در اين كتاب، شرح اجمالي زندگي امام هادي(ع) همراه با مجموعه ادعيه، سخنان و مناجات آن حضرت، برگرفته از منابع مختلف، با ترجمه فارسي گردآوري و تدوين شده است.

روش تحقيق

پژوهشگران در اين تحقيق از 80 کتاب و منبع معتبر شيعي بهره جستهاند. پژوهشگران در اين اثر نيز ـ همانند ديگر فرهنگهاي جامع سخنان اهل بيت(ع)، كه پژوهشكدة امام باقر(ع) به طبع رسانده است ـ بعد از رصد و شناخت منابع قابل بررسي و تأمل در زمينة روايات، به استخراج احاديث امام هادي(ع) همّت گماشته و به تدوين آن در چهار بخش عقايد، احكام، اخلاق، و ادعيه پرداختهاند. در اين پژوهش، تلاش شده براي پرهيز از تکرار و تقطيع احاديث، هر روايت، فقط در يک موضوع و آن هم از قديمترين نسخه و کاملترين متن اخذ شده و گنجانده شود. اگر ساير منابع با متن محوري، مطابقت يا اختلاف جزئي غيرمخلّ به معنا داشته، فقط به ذکر نشاني آن بسنده شده است. اما در صورت وجود اختلاف جزئي، مخلّ به معنا، در ذيل حديث يا در پانويس به موارد اختلافي اشاره شده است. و در صورت اختلاف قابلتوجه، هر دو حديث بهطور مستقل در متن آمده است.

معرفي کتاب

کتاب حاضر، شامل مقدمه و پنج فصل است. در مقدمه كتاب، به چند مسئله اشاره شده است. نخست به زندگي امام هادي(ع) پرداخته شده و در ضمن آن، قلّت پژوهشها دربارة سيره و حيات آن حضرت و ضرورت تحقيق در اين زمينه گوشزد شده است. پس از آن، موضع و اقدامات حضرت دربارة غلات[1] و منحرفين از دين، كه يكي از پديدههاي روزگار امام دهم(ع) بوده، و نيز فتنة خلق قرآن[2] بيان شده است. در پايان نيز به سخنان دانشمندان اهل سنّت دربارة امام هادي(ع) و بالاخره به روش كار كتاب اشاره شده است. فصل اول شامل 213 حديث، فصل دوم 138 روايت در احکام فقهي، فصل سوم 40 حديث اخلاقي و فصل پاياني 39 روايت درباره دعاها و آداب زيارت امامان معصوم(ع) از امام هادي(ع) است که درمجموع 430 روايت است.

فصل اول كتاب كه به موضوع عقايد اختصاص دارد، شامل هشت بخش است. در اين فصل روايات و احاديث امام هادي(ع) دربارة توحيد و معرفت خدا، نبوّت، معجزات پيامبر اكرم(ص)، قرآن و تفسير و اهل بيت پيامبر(ص)، گنجانده شده است. در ادامة اين فصل به شخصيت امام هادي(ع)، كرامات و معجزات حضرت و نيز سخنان حضرت دربارۀ افراد اشاره رفته است.

فصل دوّم كه شامل احاديث حضرت در خصوص احكام و مسائل فقهي ميباشد، از 15 بخش تشكيل شده است كه عبارتند از: طهارت، نماز، روزه، زكات، خمس، حجّ، تقيّه، نكاح و طلاق، نذر، وقف، شفعه و ضمان، اجاره، وصيّت، حدود و خوردني‌ها و آشاميدني‌ها و طب.

فصل سوم به احاديث امام هادي(ع) دربارة مسائل اخلاقي اختصاص دارد. اندرزهاي امام، توبه نصوح، بدگماني، نماز شب، مال حرام و مركّب مطالب اين فصل را تشكيل ميدهند.

فصل چهارم كتاب نيز در دو بخش جداگانه به دعاها و زيارات منقول از حضرت اشاره دارد. دعاهاي امام(ع) در اوقات شبانه‌روز، قنوت نماز، طلب فرزند، شفاي بيماران و علاج‌ دردها و سرانجام فضيلت دعا در حرم سيد‌الشهداء(ع) مطالب بخش اوّل اين فصل است. در بخش دوّم به چگونگي زيارات ائمّه معصومين(ع) و پاداش زيارت امامان و نيز زيارت جامعه كبيره اشاره شده است.

يعه از فرهنگ ادعيه و زيارات بسيار غني برخوردار است، به طوري كه هيچ يك از فِرق اسلامي از اين مقدار ادعيه و زيارات، بهره مند نيستند. اين نشان از چهرۀ معنوي تشيع و عرفان شيعي است كه خلوص ديني و تزكيه نفس را در جامعۀ تشيع قوت مي بخشد.

يكي از ادعيههاي فصل «دعاء المظلوم علي الظالم» است كه در آن اشارة آشكاري به پديدة مبارزه با ظلم و ستم شده است. در اين دعا برچيدن ظلم و ستم به خدا واگذار شده، ولي هدف از آن، آگاه كردن مردم از وجود ستم و وجوه مختلف آن در جامعه باشد كه اين خود قدم اساسي براي از ميان بردن آن است. اين دعا بهدنبال ستم و اهانتي كه از طرف متوكل نسبت به امام(ع) صورت گرفت، از سوي آن حضرت انشاء شد كه جنبه سياسي دارد. متن دعا از اين قرار است:

«فَها أنَا ذا يا سَيدي مُستَضعَفٌ في يدَيهِ مُستَضامٌ تَحتَ سُلطانِِِهِ مُستَذِلُّ بِعِنائِهِ مَغلُوبٌ مَبغي عَلَي مَغضوُبٌ وَجِلٌ خائفٌ مُرَوُّعٌ مَقهوُرٌ ... فَأسئَلُك َيا ناصِرَ المَظلوُم المَبغي عَلَيهِ إجابَةََََ دَعوَتي ، فَصَلَّّ عَلي مُحَمَّدٍ وَ خُذهُ مِن مَأمَنِهِ أخذَ عَزيزٍ مُقتَدِرٍ وَافجأه ُ في غَفلَتِهِ مُفاجِئَةَ مَليكٍ مُنتَصِرٍ وَاسلُبهُ نِعمَتَهُ وَ سُلطانَهُ وَافضَض عَنهُ جُموعَهُ وَ أعوانَهُ وَ مَزَق مُلكَهُ كُلَ مُمزَقٍ ... وَ اقصِمهُ يا قاصِمَ الجبابِرَةِ وَاهلُكهُ يا مُهلِكَ القروُنِ وَاَبِرهُ يا مُبير الأُمَمُ الظّالِمَةِ وَاخذُلهُ يا خاذِلَ الفِئاتِ الباغية...»(ص 342 ـ 343).

پينوشت

1. در عصر امام هادي(ع) نيز همانند عصر امامان پيشين پديدة غلو و غلات فضاي جامعه را مسموم ساخته بود و عدهاي يا ازروي كجفهمي يا از روي سودجويي به اين كار دامن ميزدند. از جمله غاليان عصر آن حضرت علي بن حسكه، قاسم بن يقطين قمي، محمد بن نصر نميري، موسي سواق، محمد بن موسي شريقي، حسن بن محمد بن بابا، ابوعباس طرناني، ابوعبدالله كندي معروف به بشاه رئيس و فارس بن حاتم بودند.

2. خلق قرآن از بحثهايي بود كه در آغاز قرن سوم، دنياي تسنن را به خود مشغول داشته و جدالي دربارة مسئله حدوث و قدم قرآن بود كه خود موجب پيدايش فرقهها و گروههايي در ميان آنها شد. اولين كسي كه اين مسئله را مطرح كرد، احمد بن ابي داوود بود. پس از آن مأمون و بهدنبال آن معتصم آن را دنبال كرده و سخت كوشيدند تا علما و محدثان را بر قبول مسئلة خلق قرآن وادارند. اين فشار بر علما در تاريخ به عنوان «محنة القرآن» شهرت يافته كه كساني چون احمد بن حنبل سخت در آن درگير بودند. وي در رأس اهل حديث اعتقاد به قديمبودن قرآن داشت و در اين باره تحت فشارها و اهانتهاي حكومت عباسي قرارگرفت و حتي به دستور آنها، ضربههاي شلاق را هم تحمل كرد. با گذشت دوران مأمون و معتصم، متوكل جانب ابنحنبل را گرفت و اين بار اعتقاد به قديمبودن قرآن بر ديگران تحميل شد. افزون بر آن، دولت متوكل، به ترويج مذهب اهل حديث با تعريفي كه ابنحنبل برايش درست كرده بود، پرداخت و مذاهب ديگر را به عنوان «بدعت» انكار كرد. درست در همين دوره بود كه عنوان (سني) به اهل حديث داده شد و ديگران اهل «بدعت» خوانده شدند. نكتة جالب آن است كه مسئله خلق يا قديم بودن قرآن چندان در ميان شيعيان انعكاسي نداشت. دليل آن نيز اين بود كه طرح اصل مسئله، امري نابخردانه و بيمعنا بود. تا آنجاكه ميدانيم در روايات اهل بيت و سخنان اصحاب ائمة هدي(ع) بحثي در اين زمينه به ميان نيامده و شيعيان دربارة آن سكوت اختيار كردهاند. در حال حاضر نامهاي از امام هادي (ع) دردست است كه طي آن به يكي از شيعيان خود دستور ميدهد در اين زمينه اظهارنظر نكرده و جانب هيچ يك از دو نظر ؛ حدوث يا قدم قرآن نگيرد. آن حضرت در نامه خود چنين نوشته اند: بسم الله الرحمن الرحيم، عصمنا الله و ايّاك من الفتنة، فإنْ يفعل فقد أعظم بها نعمة و إنْ لايفعل فهي الهلكة؛ نحن نري أنَّ الجدالَ في القرآن بدعة، اشتركَ فيها السائل و المجيب، فيتعاطي السائل ماليس له، و يتكلف المجيب ما ليس عليه، و ليس الخالق الا الله عزّوجل، و ما سواه مخلوق، و القرآن كلام الله، لا تجعل له اسماً من عندك فتكون من الظالمين جعلنا الله و اياك من الذين يخشون ربهم بالغيب و هم من الساعةِ مشفقون. خداوند ما و تو را از ابتلاي در فتنه برحذر دارد ! اگر خود را از آن دو نگاه داري ، نعمتي را بزرگ داشتهاي و گرنه به هلاكت خواهي افتاد. به عقيده ما جدال و گفتگو درباره قرآن بدعت است و در گناه و مسئوليت آثار زشت ناشي از آن، سؤالكننده و جوابدهنده هر دو شريكند؛ زيرا سؤالكننده بيجهت درباره آنچه بر عهدهاش نيست ميپرسد و جوابدهنده را بدون هيچ دليلي درباره چيزي كه به پاسخش مكلف نيست به زحمت مي اندازد . آفريننده اي جز خدا نيست وغير او، همه آفريدگان او هستند؛ قرآن كلام خدا است از پيش خود اسمي بر آن نپذير كه در اين صورت از ستمگران خواهي بود. خداوند ما و شما را از افرادي كه ايمان به غيب آورده و از خدا و روز جزا ميترسند، قرار بدهد. اين موضعگيري، سبب شد تا شيعيان گرفتار اين بحث بيحاصل نشوند.

چهارشنبه 14 اسفند 1387 - 9:43

از اين نويسنده يا گزارشگر

*نام:
*ايميل:
نظر شما:

* اختياری